Να ζει κανείς ή να μη ζει, αυτό είναι το ζήτημα∙
τι δείχνει πιο γενναία ψυχή, να υποφέρεις
πετριές και σαϊτιές μιας άθλιας τύχης,
ή να παίρνεις τ’ άρματα ενάντια σ’ ένα πέλαγο από βάσανα
κι αντιβγαίνοντας να τους δίνεις τέλος;1
Από την Οφηλία στη Ρόζα Λούξεμπουργκ
Η αντίληψή μας για τον Σαίξπηρ, τον Ρεμπώ, τον Μπρεχτ και για το έργο τους αλλάζει, όπως και για κάθε έργο που βγαίνει από το βάθρο της ιστορικής του γέννησης, για να ανυψωθεί ξανά στο σήμερα. Καθώς η ιστορία είναι ένα πεδίο μάχης και εντάσσεται πάντα στο παρόν, χωρίς να χωρά αφηγηματική ουδετερότητα -όπως μας λέει ο Τραβέρσο- το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για το αποτύπωμα των εκφράσεών της, στην τέχνη. Ή όπως σημειώνει ο Μπένγιαμιν «Μαζί με τον τρόπο ύπαρξης των ανθρώπινων κοινωνιών αλλάζει, κατά μεγάλες χρονικές περιόδους, και ο τρόπος με τον οποίο οι αισθήσεις των ανθρώπων αντιλαμβάνονται τον κόσμο» και «οι κοινωνικές μεταβολές εκδηλώνονται σ’ αυτές τις αλλαγές της αισθητηριακής αντίληψης»2 . Θα ήταν αδύνατον μέσα στις λίγες γραμμές ενός άρθρου να χωρέσουν οι πτυχές ενός έργου, του Άμλετ, το οποίο επέδρασε όσο ελάχιστα στην παγκόσμια λογοτεχνία καθώς στο σύμπαν του στροβιλίζονται οι γαλαξίες της ηθικής, της ύπαρξης, της πολιτικής, της επιθυμίας.
Μία γωνιά του σύμπαντός του Άμλετ, ο θάνατος της Οφηλίας, αργότερα αποδίδεται από τον Ρεμπώ σε δικό του έργο, και η Οφηλία έπειτα αντηχεί στο ποίημα του Μπρεχτ, το Πνιγμένο Κορίτσι. Σαίξπηρ, Ρεμπώ και Μπρεχτ συνομιλούν μέσα από τους στίχους τους και με αυτό τον τρόπο συνομιλούν επίσης διαφορετικές εποχές αλλά και διαχρονικοί προβληματισμοί για την ανθρωπότητα και την ηθική της. Τα έργα τους λειτουργούν ως τα εναπομείναντα αετώματα περίπλοκων κοινωνικών συλλογιστικών μνημείων αφιερωμένων στην θέαση του κόσμου, στις ιδέες για την κοινωνική συγκρότηση, σε επισημάνσεις για τις αντίρροπες δυνάμεις που την συναποτελούν. Στο σύμπαν του Σαίξπηρ, στην Οφηλία δεν ανήκει ίσως ούτε καν ο πνιγμός και η τρέλα της, καθώς είναι διάχυτη η αίσθηση πως οδηγήθηκε εκεί εξαιτίας επιλογών άλλων. O θάνατός της γίνεται γνωστός μέσα από την περιγραφή της Γερτρούδης και ακολουθεί το μοτίβο του αποτελέσματος συγκρούσεων που στο έργο φαντάζουν αναπόδραστες: Η νεωτερικότητα είναι ante portas και εκφράζεται μέσα από τα διαρκή ερωτήματα αυτοπροσδιορισμού που θέτει ο Άμλετ, ωστόσο οι αρχές, οι θέσεις, η ηθική του παλιού κόσμου, στέκουν ακόμα ισχυρές κι αυτή η σύγκρουση ανάμεσα στις συμπληγάδες των δύο κόσμων, συντρίβει. Σ’ αυτό το κατά τον Κόζελεκ χρονικό διάσελο προκύπτουν οι υπαρξιακές συγκρούσεις και τα ερωτήματα που διατρέχουν τον Άμλετ.
«Το απλωμένο φόρεμά της τη βαστούσε, επάνω ως νύμφη του νερού, κι εκείνη ωστόσο άσματα παλαιά κομμένα ετραγουδούσε..
Αλλά αγάλι αγάλι ποτισμένα βαρύναν τα φορέματά της και την δυστυχισμένη κόρη κάτω εσύραν, απ’ το γλυκό της άσμα εις βουρκωμένο μνήμα»
Και πάλι ο Βάλτερ Μπένγιαμιν επισημαίνει3: «Η νεωτερικότητα είναι αναγκασμένη να φέρει το σήμα της αυτοκτονίας, η οποία σφραγίζει μια ηρωική θέληση, ανυποχώρητη απέναντι στο αντίπαλο φρόνημα. Τούτη η αυτοκτονία δεν είναι παραίτηση αλλά ηρωικό πάθος. Είναι η κατάκτηση της νεωτερικότητας στο πεδίο των παθών. Έτσι ως passion particuliere de la vie moderne», εμφανίζεται και στο έργο του Ρεμπώ. Η σκηνή του θανάτου της Οφηλίας πρωταγωνιστεί στο ζωγραφικό έργο του Τζον Έβερετ Μιλέ, δυόμιση αιώνες αργότερα. Λίγες δεκαετίες μετά, ο Ρεμπώ γράφει για την δική του Οφηλία. Ο κόσμος έχει πάλι αλλάξει από την εποχή του Σαίξπηρ, ο συμβολισμός έρχεται «να ντύσει το ιδεατό σε μία συμβολική μορφή». Ο Μπωντλαίρ κι ο Ρεμπώ είναι κεραυνοί και ορμητικοί άνεμοι που συνταράσσουν τα λογοτεχνικά πρότυπα, με τρόπο παρόμοιο με εκείνο που οι εξεγέρσεις του 19ου αιώνα συνταράσσουν τα κοινωνικά πρότυπα. Ο Ρεμπώ στα 16 του χρόνια, ήδη φύση ανήσυχη και οργισμένη, διαλέγει την Οφηλία για να απαντήσει στο σαιξπηρικό δίλημμα, το οποίο είναι στην πραγματικότητα ένα ερώτημα για το πώς να ζει κανείς. Η απάντηση στο ερώτημα δεν κρύβει την πικρή διαπίστωση του Ρεμπώ, πως η Οφηλία συντρίβεται κυνηγώντας την ελευθερία και την αγάπη. Ένα χρόνο μετά την συγγραφή της Οφηλίας, ξεσπά η Παρισινή Κομμούνα. Αν στο έργο του Σαίξπηρ η Οφηλία είναι ένα προμήνυμα της νεωτερικότητας, η Οφηλία του Ρεμπώ αντανακλά την γενικευμένη και διάχυτη στο προεπαναστατικό Παρίσι ανάγκη για ελευθερία αλλά και τους φόβους για τα αποτελέσματα μιας τέτοιας επιδίωξης
Πάνω σε κύματα ήρεμα όπου κοιμούνται αστέρια
Σαν τα μεγάλα κρίνα, πλέει η Οφηλία η λευκή·
Πλέει απαλά πλαγιάζοντας πάνω στα μακριά της πέπλα .
-Και μέσα στα μακρινά τα δάση ακούγονται αλαλαγμοί.
Ω, Οφηλία ωχρή! Όμορφη σαν το χιόνι
Που σε παρέσυρε ο ποταμός και πέθανες παιδί!
Είναι επειδή οι άνεμοι που φύσαγαν απ’ της Νορβηγίας τα όρη
Σου μίλησαν ψιθυριστά για την ελευθερία τη στυφή.
….
Ω, Ουρανέ! Αγάπη! Ελευθερία! Τί όνειρο φτωχή Τρελή!
Για το χατίρι του έλιωσες όπως στη φωτιά το χιόνι 4
O Μπρεχτ επηρεασμένος τόσο από την Οφηλία του Ρεμπώ όσο κι από τον Μπωντλαίρ και το Une Charogne του, γράφει το δικό του Ρέκβιεμ στην μνήμη της Ρόζα Λούξεμπουργκ, (υπάρχουν αναφορές πως ο αρχικός τίτλος του έργου ήταν Το κορίτσι που ξυλοκοπήθηκε μέχρι θανάτου). Δεν είναι η μοναδική του αναφορά στη Λούξεμπουργκ, οι στίχοι του στο επιτύμβιο 1919 είναι σαφείς, στρατευμένοι. Στο Πνιγμένο Κορίτσι ο Μπρεχτ λειτουργεί πιο υπαινικτικά και συμβολικά. Είναι χαρακτηριστικό το σαιξπηρικό παιχνίδι με τις λέξεις Opal (το οπάλιο στον στίχο der Opal des Himmels- το οπάλιο του ουρανού και το O pâle Ophélia! -ω χλωμή-ωχρή Οφηλία) και το ο Pale στον Ρεμπώ. Ένα ποίημα σκοτεινό και πεσιμιστικό γράφει ο Μπρεχτ, ανάλογο της εποχής και της αντίληψης που έχει για αυτή. Η Οφηλία του Μπρεχτ, δηλαδή η Ρόζα, δεν αυτοκτονεί εξαιτίας των επιλογών άλλων, ούτε είναι ο θρίαμβος του πάθους για τον σύγχρονο κόσμο που οδηγεί στον χαμό της. Εκτελείται για την συνειδητή της απάντηση στο σαιξπηρικό ερώτημα του πώς να ζει κανείς, αντιβγαίνοντας στο πέλαγος από τα βάσανα, βάζοντάς τους τέλος μέσω της επανάστασης. Η δολοφονία της είναι μία τραγωδία ατομική κι ανθρώπινη σε ότι αφορά το πρόσωπο, αλλά και συλλογική, οικουμενική με βάση το τι συμβολίζει αυτό το πρόσωπο.
Όταν πνίγηκε και προς τα κάτω την τραβούσε ο βυθός
Απ` τα ρυάκια στα μεγαλύτερα ποτάμια
Έμοιαζε το οπάλιο τ` ουρανού παράξενο
Λες και θα έπρεπε το πτώμα να ηρεμήσει.
…
Κι ο ουρανός το βράδυ σαν να `τανε καπνός σκοτείνιασε
Κι όλη τη νύχτα το φως τρεμόπαιζε στ` αστέρια.
Ξημέρωσε όμως νωρίς, έτσι που
ακόμη και γι’ αυτήν και πρωινό και βράδυ να υπάρχει.
O Βάιλ συμπεριλαμβάνει αργότερα «το πνιγμένο κορίτσι» στο ορχηστρικό έργο του Das Berliner Requiem το 1929. Με τη δολοφονία της Λούξεμπουργκ κλείνει εν μέρει ο κύκλος του διαλόγου που είχε ανοίξει αιώνες πριν, καθώς το ρέκβιεμ για τη Ρόζα του Μπρεχτ είναι πια μέρος του Ρέκβιεμ για την πόλη του Βερολίνου. Του τόπου στον οποίο η νεωτερικότητα βλασταίνει πια τον πιο δηλητηριώδη καρπό της, τον ναζισμό.
Η Ρόζα
που πήρε τα άρματα ενάντια στο πέλαγο από βάσανα (Σαίξπηρ)
που έλιωσε για χάρη του ονείρου όπως το χιόνι στη φωτιά (Ρεμπώ)
πνίγηκε και προς τα κάτω την τραβούσε ο βυθός
απ’ τα ρυάκια στα μεγαλύτερα ποτάμια(Μπρεχτ)
Ο ‘διάλογος’ του Σαίξπηρ του Ρεμπώ και του Μπρεχτ για την Οφηλία έχει ως θέμα την θέαση του κόσμου, το αξιακό πλαίσιο που τον συγκροτεί, καθώς τα έργα τους αποτελούν την δραματοποιημένη έκφραση των αντίρροπων δυνάμεων των οποίων η σύγκρουση καθορίζει την προσωπική υπόσταση και τα συναισθήματα. Ο νεωτερικός κόσμος, η γέννηση του οποίου προμηνύεται στην σαιξπηρική σύγκρουση αξιών και στα ερωτήματα που αυτή θέτει, βρίσκεται σε κρίση στο σύμπαν του Ρεμπώ. Η υπόσχεσή του για ελευθερία και αυτοδιάθεση παρέμεινε ανεκπλήρωτη (είναι η εξέγερση που την ζωντανεύει ξανά μέχρι να καταπνιγεί) και αποσυντίθεται πια όπως και το νεκρό σώμα στο ποτάμι στον Μπρεχτ. Το Βερολίνο από τόπος αναταραχής και ιδεολογικής μάχης κι από πεδίο ανάπτυξης νέων ιδεών για την λογοτεχνία, το θέατρο, τη φιλοσοφία την αρχιτεκτονική αλλά και επαναστατικών συνθηκών, μετατρέπεται σε σύμβολο της σφαδάζουσας νεωτερικότητας. Το Πνιγμένο Κορίτσι προμηνύει την πλέον φρικιαστική εκδοχή της, την εποχή των τεράτων. Είναι πια «άσχημος καιρός για ποιήματα».
«Ο Πόλεμος βγαίνει από την ειρήνη τους, σαν γιος πες απ’ τη μάνα του / Έχει τα δικά της φρικαλέα χαρακτηριστικά
Ο πόλεμος τους σκοτώνει ότι άφησε πίσω της ζωντανό / η ειρήνη τους»5
Παραπομπές
1 Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Άμλετ, Πράξη 3η σκηνή 1η, μετάφραση Κοσμάς Πολίτης
2 Βάλτερ Μπένγιαμιν, Δοκίμια για την Τέχνη
3 Βάλτερ Μπένγιαμιν, Σαρλ Μπωντλαίρ ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού
4 Αρθούρος Ρεμπώ, Οφηλία, μετάφραση Ιωάννα Αβραμίδου
5 Μπέρτολ Μπρεχτ, Οι Από Πάνω λένε Ειρήνη και Πόλεμος, μετάφραση Γιώργος Κεντρωτής
Πηγές-Αναφορές
The Drowned Muse: Casting the Unknown Woman of the Seine Across the Tides of Modernity, Anne-Gaëlle Saliot
Α phantom of A Corpse, Ophelia from Rimbaud to Brecht, Rainer Langele
The Cambridge Companion to the Literature of Berlin, Andrew J. Webber