Φρανθίσκο Φερέρ ι Γκουάρδια (10 Ιανουαρίου 1859 – 13 Οκτωβρίου 1909):
Αναρχικός παιδαγωγός και ιδρυτής του «Μοντέρνου Σχολείου»
«Η εκπαίδευση σημαίνει σήμερα δαμάζω, εκπαιδεύω, εξημερώνω. Έχει μια και μόνο πολύ συγκεκριμένη ιδέα και θέληση να κάνει τα παιδιά να συνηθίσουν στην υπακοή να πιστεύουν και να σκέφτονται ακολουθώντας τα κοινωνικά δόγματα που επικρατούν. Δεν ενδιαφέρεται να υποστηρίξει την αυθόρμητη ανάπτυξη των ικανοτήτων του παιδιού, δεν το αφήνει ελεύθερο να αναπτύξει τις φυσικές του ανάγκες, τις πνευματικές και ηθικές. Πρόκειται μόνο να τους επιβάλει μια διαφορετική σκέψη έτσι ώστε να διατηρηθεί για πάντα το σημερινό καθεστώς, θέλει να δημιουργήσει ένα άτομο στενά προσαρμοσμένο στον κοινωνικό μηχανισμό. Επαναλαμβάνω, το σχολείο δεν είναι τίποτα άλλο από ένα όργανο καταπίεσης στα χέρια των κυβερνώντων. Αυτοί δε θέλησαν ποτέ την ανύψωση του ατόμου, αλλά τις υπηρεσίες του, γι αυτό είναι μάταιο να ελπίζεις στα κατασκευασμένα από την εξουσία σχολεία. Έχω την πρόθεση να ιδρύσω στην πόλη σας ένα σχολείο χειραφέτησης, που θα έχει σκοπό να βγάλει από τα κεφάλια των ανθρώπων ό,τι τους διχάζει (θρησκεία, ψεύτικες ιδέες για την ιδιοκτησία, την πατρίδα, την οικογένεια κλπ.) για να κατακτήσουν την ελευθερία».
Φρανθίσκο Φερέρ ι Γκουάρδια
Τα πρώτα χρόνια
Γεννημένος στις 10 Ιανουαρίου του 1859 στην καταλανική πόλη Αλέγια, ο Φρανθίσκο Φερέρ ι Γκουάρδια έμελλε να μείνει στην ιστορία ως μια εμβληματική φυσιογνωμία του αναρχικού – ριζοσπαστικού κινήματος και της παιδαγωγικής σκέψης, καθώς ήταν ο άνθρωπος που έθεσε σε εφαρμογή, για πρώτη φορά σε μαζική κλίμακα, τις ιδέες και τις πρακτικές της ελευθεριακής εκπαίδευσης. Οι γονείς του ήταν πιστοί καθολικοί αγρότες και μεγάλωσαν τον Φρανθίσκο με τις παραδοσιακές αξίες της ευκατάστατης καθολικής αγροτικής οικογένειας της εποχής. Ως μαθητής φοίτησε σε ένα καθολικό σχολείο με σκληρή πειθαρχία, για το οποίο ο ίδιες έλεγε ότι δεν του άρεσε και προσπαθούσε να πράξει αντίθετα από αυτό που του επέβαλε. Σε ηλικία 15 ετών πήγε να εργαστεί σε μια εταιρία στη Βαρκελώνη. Ο ιδιοκτήτης την εν λόγω εταιρία ήταν φανατικός αντικληρικαλιστής και φαίνεται να άσκησε μεγάλη επιρροή στον έφηβο, τότε, Φερέρ. Έχοντας κλείσει τα 20 του χρόνια, δήλωνε πλέον δημοκράτης και πολέμιος της εκκλησίας και προσχώρησε στους ελευθεροτέκτονες, οι οποίοι τότε αποτελούσαν παραδοσιακό καταφύγιο της φιλελεύθερης σκέψης στην Ισπανία.
Αρχή πολιτικής δράσης και εξορία στο Παρίσι
Εκείνη την περίοδο, ο Φερέρ ήρθε σε επαφή με τον γνωστό ριζοσπάστη δημοκρατικό Μανουέλ Ρουίθ Θορίγια, ο οποίος είχε διατελέσει και πρωθυπουργός για ένα διάστημα. Αμέσως ανέπτυξαν μια στενή σχέση. Ο Φερέρ, που εκείνη την περίοδο εργαζόταν ως σιδηροδρομικός υπάλληλος, ταξίδευε συχνά μεταξύ της Βαρκελώνης και των γαλλικών συνόρων και μετέφερε λαθραία πολιτικούς πρόσφυγες στη Γαλλία. Το 1886, ο στρατηγός Βιγιακάμπα μαζί με τον Θορίγιο, οργάνωσαν ένα αποτυχημένο δημοκρατικό πραξικόπημα. Ο Φερέρ συμμετείχε σε αυτό και μετά την αποτυχία του κατέφυγε στο Παρίσι.
Τα χρόνια που παρέμεινε στο Παρίσι, έμελλαν να παίξουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του και της μετέπειτα πολιτικής και παιδαγωγικής του δραστηριοποίησης. Σταδιακά, άρχισε να εγκαταλείπει τους δημοκρατικούς και να στρέφει την προσοχή του στην εκπαίδευση. Άρχισε να εργάζεται ως δάσκαλος και να παραδίδει μαθήματα ισπανικών. Ήρθε σε επαφή με τον Ανσέλμο Λορένθο, τον «παππού» του ισπανικού αναρχισμού και επηρεάστηκε βαθιά από αυτόν. Τότε ήταν που υιοθέτησε τις αναρχικές ιδέες και άρχισε να περιγράφει τον εαυτό του ως «φιλοσοφημένο αναρχικό». Το άλλο καθοριστικό γεγονός που συνέβη κατά τα χρόνια της παραμονής του στο Παρίσι ήταν ότι γνώρισε από πρώτο χέρι το εμβρυακό, τότε, κίνημα των ελευθεριακών σχολείων, το οποίο είχε ως κύριο εμπνευστή την αναρχική επαναστάτρια και δασκάλα LouiseMichel, η οποία εφάρμοζε αυτόν τον τρόπο εκπαίδευσης στην πράξη. Όλα αυτά, επηρέασαν τη σκέψη του Φερέρ και διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία του τα επόμενα χρόνια ως αναρχικού και ιδρυτή του μοντέρνου σχολείου στην Ισπανία. Μεταξύ των μαθητριών του Φερέρ στη Γαλλία βρισκόταν και η ηλικιωμένη μαθήτρια Ερνεστίν Μενιέ, η οποία όταν πέθανε του κληροδότησε σημαντική περιουσία.
Επιστροφή στην Ισπανία και ίδρυση του «Μοντέρνου Σχολείου»
Μετά το θάνατο της Μενιέ, το 1901, ο Φερέρ επιστρέφει στη Βαρκελώνη και το Σεπτέμβριο δημιουργεί στη Βαρκελώνη το πρώτο «Μοντέρνο Σχολείο», το οποίο αποτελείται από μια τάξη με δώδεκα κορίτσια καιι δεκαοκτώ αγόρια. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, ο αριθμός των μαθητών υπερδιπλασιάζεται, ενώ τα επόμενα χρόνια το εγχείρημα εξαπλώνεται και δημιουργούνται στην Ισπανία, κυρίως στην Καταλονία, περισσότερα από 50 σχολεία που βασίζονται στις αρχές του «Μοντέρνου Σχολείου». Παράλληλα, ο Φερέρ στήνει έναν μικρό εκδοτικό οίκο που εκδίδει μικρά και φθηνά βιβλία τα οποία μιλάνε για επιστημονικά, πολιτικά και πολιτιστικά ζητήματα. Τα βιβλία αυτά τα παίρνουν αναρχικοί προπαγανδιστές και να μοιράζουν σε όλη την Ισπανία, ιδιαίτερα στους αγρότες και τους εργάτες. Αυτό το γεγονός είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς είναι η πρώτη φορά, που δίνεται στις φτωχότερες τάξεις της Ισπανίας η δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τον κόσμο της επιστήμης και του πολιτισμού που όλα αυτά τα χρόνια οι κυρίαρχες τάξεις δεν τους επέτρεπαν να γνωρίσουν.
Οι αρχές του «Μοντέρνου Σχολείου» και η παιδαγωγική σκέψη του Φερέρ
Το «Μοντέρνο Σχολείο» αποτελεί το σπουδαιότερο επίτευγμα του Φερέρ και αυτό για το οποίο έμεινε γνωστός στην ιστορία ως ο πιο γνωστός και σημαντικός ελευθεριακός παιδαγωγός. Για να αντιληφθεί κανείς τη σημασία του εγχειρήματος πρέπει να δει συνολικά το τοπίο που επικρατούσε στην εκπαίδευση της Ισπανίας εκείνα τα χρόνια. Η χώρα βρισκόταν σε μια τραγική κατάσταση. Το 70% περίπου του πληθυσμού ήταν ουσιαστικά αναλφάβητο. Οι δάσκαλοι πληρώνονταν με μισθούς πείνας, ενώ ορισμένες αγροτικές περιοχές δεν είχαν καθόλου σχολεία ή αυτά που είχαν θύμιζαν παραπήγματα. Η διεύθυνση των σχολείων ανήκε σχεδόν αποκλειστικά στην καθολική εκκλησία και τον κλήρο, με αποτέλεσμα η εκπαίδευση που προσέφεραν να είναι βαθιά συντηρητική και να εναντιώνεται τόσο στην επιστήμη όσο και στην πολιτική και πολιτιστική δράση. Όπως ήταν φυσικό, η μεικτή εκπαίδευση ήταν απαγορευμένη στις πόλεις και εφαρμόζονταν σκληρές τιμωρίες προς τους μαθητές.
Μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση, ο Φερέρ με το «Μοντέρνο Σχολείο» ήρθε να αλλάξει ριζικά το τοπίο και να απελευθερώσει την εκπαίδευση από τα δεσμά της καταπίεσης. Καθιέρωσε μια σειρά μαθημάτων που βασίζονταν στις φυσικές επιστήμες και τον ορθολογισμό και ήταν απαλλαγμένα από θρησκευτικά δόγματα και προκαταλήψεις, καθώς θεωρούσε ότι η εκκλησία αποτελούσε το μεγαλύτερο εμπόδιο για τη διαφώτιση του λαού. Στη σκέψη του Φερέρ είναι εμφανείς οι επιρροές από τον Λορένθο, τον Κροπότκιν και τον Μπακούνιν, καθώς ο τελευταίος τόνιζε ότι «η εκπαίδευση πρέπει να βασίζεται στην εξ ολοκλήρου ανάπτυξη του επιστημονικού συλλογικού και όχι στην πίστη, στην ανάπτυξη της προσωπικής αξιοπρέπειας και ανεξαρτησίας και όχι στην ευσέβεια και στην υπακοή, στην αλήθεια και στη δικαιοσύνη». Γι αυτό το λόγο, σύμφωνα με τον Μπακούνιν, «τα σχολεία θα έπρεπε να καταργήσουν το ψέμα του θεού, την αιώνια, απόλυτη δουλεία». Όσο αφορά την αξιολόγηση, δεν υπήρχαν έπαινοι, ούτε βαθμοί, ούτε εξετάσεις. Ως οδηγός για την εκπαιδευτική διαδικασία χρησίμευαν οι αρχές της αλληλεγγύης και της ισότητας και όχι αυτές του ανταγωνισμού και του εξευτελισμού. Σχετικά με το ζήτημα της τιμωρίας, ο Φερέρ προειδοποιούσε ότι «οι δάσκαλοι πρέπει να απέχουν από κάθε ηθική ή υλική τιμωρία, διαφορετικά κινδυνεύουν να κριθούν ακατάλληλοι για πάντα». Το «Μοντέρνο Σχολείο» προσπαθούσε να καλλιεργήσει όλες τις πλευρές της προσωπικότητας των μαθητών του, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τις κλίσεις του καθενός. Όπως τόνιζε ο ίδιος ο Φερέρ : «η εκπαίδευση του ανθρώπου δεν συνίσταται μόνο στην εξάσκηση του πνεύματός του, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η καρδιά και η θέλησή του. Παρά τις διαφορετικές λειτουργίες του, ο άνθρωπος είναι ένα ολοκληρωμένο και ενιαίο σύνολο. Παρουσιάζει ποικίλες όψεις, αλλά κατά βάθος είναι μια και μοναδική ενέργεια η οποία παρατηρεί, αγαπά και χρησιμοποιεί τη βούληση για την επιδίωξη των στόχων του». Τα μαθήματα τα οποία γίνονταν στα σχολεία του Φερέρ, προσπαθούσαν να εμφυσήσουν στου μαθητές τις αρχές τις αλληλεγγύης και της εναντίωσης στην αδικία, την ανισότητα και τα πλούτη. Παράλληλα, αρκετά κεντρικό ήταν το ζήτημα της παρατήρησης της φύσης και για το λόγο αυτό συχνά κάποια μαθήματα γίνονταν εκτός του χώρου το σχολείου, προκειμένου να μπορούν οι μαθητές να βιώσουν την εμπειρία της φύσης και της αρμονίας που αυτή προσφέρει και να ανακαλύψουν τους οργανισμούς που την αποτελούν. Σκοπός του σχολείου δεν ήταν άλλος από το να δημιουργηθούν «γερά μυαλά, ικανά να διαμορφώνουν τις δικές τους ορθολογιστικές πεποιθήσεις πάνω σε όλα τα θέματα».
Όσο αφορά την κρατική εκπαίδευση, ο Φερέρ την απορρίπτει καθώς θεωρεί ότι το σχολείο είναι όργανο εξουσίας στα χέρια της κυρίαρχης τάξης και πως για τις κυβερνήσεις τα χρησιμοποιούν για να παράξουν πειθήνιους πολίτες, όπως η εκκλησία θέλει να παράξει πιστούς ενορίτες και οι βιομήχανοι θέλουν να παράξουν υπάκουους εργάτες. Σχετικά με τη θέση του εκπαιδευτικού στην υπάρχουσα κοινωνία, ο Φερέρ λέει: «Κάτω από τις σημερινές συνθήκες, ο δάσκαλος είναι απλώς όργανο της αστικής τάξης, εκπαιδεύοντας ανθρώπους να υπακούουν, να πιστεύουν και να σκέφτονται ανάλογα με τα κοινωνικά δόγματα που μας κυβερνούν. Σαν το στρατό και την αστυνομία, ο δάσκαλος επιβάλλει, βιάζει και χρησιμοποιεί βία. Ο πραγματικός παιδαγωγός είναι ο άνθρωπος εκείνος που δεν επιβάλλει τις ιδέες και τα δημιουργήματα του μυαλού του στο παιδί αλλά, αυτός που προωθεί τις ενέργειες του παιδιού. Η παιδεία οφείλει να είναι μια αυθόρμητη και δημιουργική πράξη».
Τελευταίο, αλλά σημαντικό χαρακτηριστικό των σχολείων του Φερέρ ήταν το ότι προσπάθησε να βάλει μαζί στην ίδια τάξη μαθητές και μαθήτριες από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Αυτό συνέβη γιατί πίστευε ότι τα παιδιά των εργατών πρέπει να έρθουν κοντά στα παιδιά της μεσαίας τάξης προκειμένου να δημιουργηθεί ένα απελευθερωτικό περιβάλλον, το οποίο θα αποκλείει από τη σκέψη των μαθητών καθετί που διαχωρίζει τους ανθρώπους.
Συμπερασματικά για τις αξίες που διακατείχαν την παιδαγωγική σκέψη του Φερέρ, μπορούμε να πούμε απαρνιόταν την πειθαρχία και την τυπικότητα μιας συμβατικής αίθουσας και κατ’ επέκταση τους περιορισμούς που κατέστειλαν την ανάπτυξη του κάθε μαθητή και ξεχώριζαν την εκπαίδευση από το παιχνίδι. Επέλεγε και προωθούσε τον ορθολογισμό, την παρατήρηση, την επιστημονική εξήγηση, την αυτονομία και την καλλιέργεια της αυτοπεποίθησης σε αντίθεση με τα δόγματα και τις δεισιδαιμονίες που «τύφλωναν» τους μαθητές. Μέσω του ελευθεριακού τρόπου διδασκαλίας που πρότεινε, διασφάλιζε την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα των παιδιών έναντι της ομοιομορφίας. Το παιδαγωγικό έργο του Φρανσίσκο Φερρέρ μπορεί να συνοψιστεί στις εξής λέξεις: ελευθερία, δημιουργικότητα, αυθορμητισμός, καλλιέργεια της ατομικότητας (εννοούμενη ως της ανεξαρτησίας και των ατομικών κλίσεων) και αυτοπραγμάτωση.
Φυλακή και επιστροφή στο Παρίσι. Η «τραγική εβδομάδα» και η δολοφονία του Φερέρ
Όπως ήταν αναμενόμενο, η ανάπτυξη και διάδοση του «Μοντέρνου Σχολείου εξόργισε την καθολική εκκλησία, η οποία κήρυξε ανοικτό πόλεμο στον Φερέρ. Το 1906, ο αναρχικός Ματέο Μοράλ αποπειράθηκε να δολοφονήσει το βασιλικό ζεύγος της Ισπανίας. Ο Μοράλ ήταν εργαζόμενος στα σχολεία του Φερέρ και οι αρχές δεν έχασαν την ευκαιρία να κατηγορήσουν ως υπεύθυνους τον Φερέρ και το «Μοντέρνο Σχολείο». Ο παιδαγωγός φυλακίστηκε για ένα χρόνο, χωρίς ποτέ να βρεθούν στοιχεία για την ανάμειξή του. Κατά το διάστημα αυτό τα σχολεία έκλεισαν και χρεοκόπησαν και δεν κατάφεραν να ανοίξουν ξανά ακόμα και μετά την αποφυλάκιση του Φερέρ. Όταν βγήκε από τη φυλακή, επέστρεψε στο Παρίσι και δημιούργησε τη «Διεθνή Λίγκα για την Ορθολογική Εκπαίδευση των παιδιών», ενώ το καλοκαίρι του 1908 συνέγραψε την ιστορία του «Μοντέρνου Σχολείου» με τίτλο «Οι καταγωγές και τα ιδανικά του Μοντέρνου Σχολείου».
Τον Ιούλιο του 1909, το καταλανικό προλεταριάτο εξεγέρθηκε κατά της υποχρεωτικής στράτευσης στον πόλεμο που διεξήγαγαν οι ισπανικές δυνάμεις στο Μαρόκο. Η εξέγερση, που κράτησε περίπου μια εβδομάδα και έμεινε στην ιστορία ως «Τραγική Εβδομάδα», αποτελεί μια από τις σημαντικότερες εξεγέρσεις στην ιστορία του ισπανικού επαναστατικού κινήματος και περιλάμβανε μεταξύ άλλων ανατινάξεις σιδηροδρομικών σταθμών, κάψιμο εκκλησιών και επιθέσεις σε στρατόπεδα. Πολλοί στρατιώτες αρνήθηκαν να επιτεθούν κατά του λαού και ενώθηκαν με τους εξεγερμένους. Καθόλη τη διάρκεια της εξέγερσης, η εκκλησία είχε στοχοποιήσει τον Φερέρ και το έργο του, λέγοντας ότι «για να αποκατασταθεί η ηρεμία και να επιστρέψει η Ισπανία στον Ιησού Χριστό πρέπει να τσακιστούν οι ανατρεπτικοί των άθεων σχολείων». Έτσι λοιπόν, στα τέλη του Σεπτέμβρη, ο Φερέρ συνελήφθη για μία ακόμη φορά ως δήθεν υπαίτιος της μεγάλης εξέγερσης των αναρχικών εργατών. Ο ίδιος, που από το Μάρτιο έως τον Ιούνιο βρισκόταν στο εξωτερικό, είχε επιστρέψει στη Βαρκελώνη για να επισκεφθεί την άρρωστη νύφη του και την ετοιμοθάνατη ανιψιά του. Κατά τη διάρκεια της «Τραγικής Εβδομάδας» βρισκόταν στο αγρόκτημά του, που ήταν έξω από τη Βαρκελώνη. Μετά τη σύλληψή του, καταδικάστηκε σε θάνατο από ένα στημένο στρατοδικείο. Κατά του Φερέρ κατέθεσαν ανώνυμοι μάρτυρες και βαρυποινίτες φυλακισμένοι, οι οποίοι άδραξαν την ευκαιρία να μειώσουν την ποινή τους. Από την άλλη μεριά, τα στοιχεία που κατατέθηκαν προς υπεράσπιση του Φερέρ εξαφανίστηκαν. Τόσο την περίοδο πριν την εκτέλεσή του όσο και μετά, ξέσπασε ένα τεράστιο κύμα αλληλεγγύης στον μεγάλο αναρχικό παιδαγωγό, τόσο εντός όσο και εκτός Ισπανίας.
Ο Φρανθίσκο Φερέρ ι Γκουάρδια τελικά εκτελέστηκε στις φυλακές του Montjuich στις 13 Οκτωβρίου 1909. Την τελευταία νύχτα της ζωής του είχε γράψει στον τοίχο της φυλακής: «Όταν ο θεός τους πάψει να λατρεύεται και οι εργολάβοι του πάψουν να υπηρετούνται, θα ζήσουμε επιτέλους όλοι ως σύντροφοι με αλληλοσεβασμό και αγάπη». Καθώς οι στρατιώτες τον σημάδευαν με τα όπλα, εκείνος φέρεται να φώναξε: «Το νου σας παιδιά. Είμαι αθώος. Ζήτω το «Μοντέρνο Σχολείο». Αυτά ήταν και τα τελευταία λόγια του μεγάλου ριζοσπάστη – αναρχικού παιδαγωγού, στον οποίο οφείλουμε την πιο ολοκληρωμένη, θεωρητικά και πρακτικά, προσέγγιση της ελευθεριακής εκπαίδευσης, της μόνης εκπαίδευσης που μπορεί να διαμορφώσει ολοκληρωμένους και ελεύθερους ανθρώπους, που θα αγαπάνε την επιστήμη, τον ορθολογισμό και τον αγώνα για την ανατροπή του σάπιου κόσμου της αδικίας και της εκμετάλλευσης.
*Το κείμενο βασίζεται, κυρίως, σε στοιχεία από το βιβλίο του Murray Bookchin «Οι ισπανοί αναρχικοί, τα ηρωικά χρόνια (1868-1936), εκδόσεις Βιβλιοπέλαγος.
**Δείτε επίσης το ντοκιμαντέρ «Viva la Escuela Moderna (Ζήτω το Μοντέρνο Σχολείο)»