Το παρόν κείμενο του Miguel G. είναι δημοσιευμένο στην αγγλική γλώσσα στον ιστότοπο Kate Sharpley Library, από όπου έγινε και η μετάφρασή του. Στις παρακάτω γραμμές παρατηρούμε την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στην Ισπανία εξαιτίας της επιδημίας της γρίπης του 1918 και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε το ζήτημα το αναρχικό κίνημα, μέσα από τις σελίδες της SolidaridadObrera, της εφημερίδας της αναρχοσυνδικαλιστικής ομοσπονδίας CNT. Η φτώχεια, τα εξαντλητικά ωράρια και οι άθλιες συνθήκες εργασίας, η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης από το κεφάλαιο και ο αναλφαβητισμός ήταν τα κύρια ζητήματα που απασχολούσαν τον ριζοσπαστικό τύπο και τους εργατικούς αγώνες εκείνη την εποχή. Παρόλ' αυτά, δεν έλειπαν και οι αναφορές στο ζήτημα της πανδημίας, ακόμα και αν αυτό συνέβαινε πολλές φορές με τρόπο συμπληρωματικό προς τα υπόλοιπα ζητήματα. Όπως, λοιπόν, γίνεται φανερό στο κείμενο, βασικοί άξονες που έθεταν οι αναρχικοί ήταν : α) η εγκληματική αδιαφορία που επιδείκνυε το κράτος για την προστασία του κοινωνικού συνόλου, β) οι άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης της εργατικής τάξης και η επίπτωση που αυτό είχε στην επέλαση του ιού και γ) η ανάγκη για οργάνωση των από τα κάτω προκειμένου να αντιμετωπίσουν την πανδημία. Το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό και βρισκόταν πολύ ψηλά στην ατζέντα, αν κρίνουμε από το πλήθος των εργατικών διεκδικήσεων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της επιδημίας. Τέλος, είναι σημαντικό να κρατήσουμε το ότι η ανάλυση και συνειδητοποίηση όλων αυτών των παραγόντων μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για την οργάνωση των από τα κάτω και την πυροδότηση νέων κοινωνικών και ταξικών αγώνων.
Η περιβόητη επιδημία γρίπης του 1918 – γνωστή ως η "Ισπανική" γρίπη –αναφέρεται ότι εντοπίστηκε για πρώτη φορά ανάμεσα στα αμερικανικά στρατεύματα που βρίσκονταν στα χαρακώματα του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου. Δεδομένης της τεράστιας κινητικότητας των στρατευμάτων εκείνη την εποχή, η ασθένεια ήταν ελεύθερη να εξαπλωθεί σε νέα αστικά κέντρα με αποτέλεσμα να κοστίσει τη ζωή 50 εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως. Εξαπλώθηκε σαν το υγρό πυρ και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της καταστρεπτικής δυναμικής που μπορεί να έχει μια πανδημία.
Στο βασίλειο της Ισπανίας, η ασθένεια εμφανίστηκε μεταξύ του Απρίλη και του Μάη του 1918. Γνωρίζουμε ότι, καθώς δεν υπήρχε λογοκρισία στον τύπο της χώρας, ο ισπανικός τύπος ανέφερε την επιδημία λίγες μόλις μέρες μετά την άφιξή της στην Ισπανία. Αυτό εξηγεί το γιατί αρχικά πιστεύαμε ότι ο ιός έχει έρθει από την Ισπανία και έχει εξαπλωθεί στην υπόλοιπη Ευρώπη, ενώ στην πραγματικότητα συνέβη το αντίθετο. Προκειμένου να δώσουμε μια συνολική εικόνα για την πορεία της αρρώστιας, να πούμε αρχικά πως υπήρξε ένα δεύτερο κύμα κρουσμάτων τον Σεπτέμβρη και τον Οκτώβρη του 1918, περίοδο κατά την οποία η θνησιμότητα έφτασε στο μέγιστο. Μετά από αυτό, υπήρξε τρίτο κύμα τον Φεβρουάριο του 1919, η οποία κράτησε επιπλέον δυο μήνες. Τελικά, το 1920, υπήρξε ένα ακόμα κύμα της επιδημίας. Συνολικά, περίπου 150.000 άνθρωποι πέθαναν στην Ισπανία(2), με αποτέλεσμα το 1918 να είναι η μόνη χρονιά (πριν τον εμφύλιο πόλεμο) που υπήρξε μείωση στον συνολικό αριθμό του πληθυσμού.
Είναι γεγονός ότι η επιδημία έπληξε μια Ισπανία στην οποία το επίπεδο της φτώχειας ήταν τέτοιο, που ο πληθυσμός μόλις που επιβίωνε. Ο τύπος της εποχής μίλαγε συνεχώς για την καλή δουλειά που έκαναν οι αρχές, όπως έλεγαν, σε τομείς όπως η οργάνωση ομάδων καθαρισμού και το κλείσιμο των σχολείων. Αλλά αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές, τα περισσότερα παιδιά σπάνια πήγαιναν σχολείο, καθώς ήταν αναγκασμένα να δουλεύουν από πολύ μικρή ηλικία. Οι εργατικές οργανώσεις δεν ήταν σε θέση να τα βάλουν οι ίδιες με την ασθένεια και την συνέδεαν με τις άθλιες υγειονομικές συνθήκες στις οποίες ζούσε η εργατική τάξη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τα συνδικάτα της Καταλονίας που συνδέονταν με τη CNT προχώρησαν στο συνέδριο του Sants(3) το καλοκαίρι του 1918 (μια περίοδο κατά την οποία το πρώτο κύμα της επιδημίας είχε αρχίσει να υποχωρεί), οι ανθρακωρύχοι στις Αστούριες οργάνωσαν το συνέδριό τους τον Σεπτέμβρη, ενώ η UGT διοργάνωσε το εθνικό της συνέδριο στη Μαδρίτη τον Οκτώβρη (κατά τη διάρκεια του ενδιάμεσου κύματος).
Πρέπει να έχουμε στο μυαλό ότι ο ιός παρέμεινε άγνωστος μέχρι το 1935 και ότι η εργατική τάξη της εποχής ήταν ήδη εξοικειωμένη με τις επιπτώσεις της χολέρας, της φυματίωσης, της διάρροιας και του πυρετού, του τύφου, της πολιομυελίτιδας και της ιλαράς. Κάθε μια από αυτές τις επιδημίες πήρε τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων, και τα πλέον φτωχά κοινωνικά στρώματα ήταν αυτά που δέχτηκαν το σκληρότερο χτύπημα. Η φτώχεια και η έλλειψη (στοιχειωδών) συνθηκών υγιεινής συνήθως πάνε χέρι-χέρι και αυτό ευθύνεται εν μέρει για την υψηλή θνησιμότητα. Σε αυτά πρέπει να προστεθεί και η πείνα που υπάρχει σε περιόδους κρίσεων και το 1918 ήταν σίγουρα μια τέτοια περίοδος. Η Ευρώπη ζούσε τις τελευταίες στιγμές του μεγάλου πολέμου και τα εργοστάσια έκλειναν, γεγονός που απλώς επιδείνωνε τις συνθήκες για τις οικογένειες, οι οποίες έβλεπαν ένα αβέβαιο μέλλον. Οι συνεχιζόμενοι θάνατοι οδήγησαν στη διοργάνωση θρησκευτικών πομπών και δημόσιων προσευχών «για τις αμαρτίες μας» - ακριβώς το ίδιο με αυτό που είχε συμβεί και κατά τη διάρκεια προηγούμενων επιδημιών.
Κάτι που επίσης πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι η κατάσταση αυτή ήρθε σε μια περίοδο μεγάλης πολιτικής και κοινωνικής σύγκρουσης, στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου στην Ευρώπη. Η πανδημία κόστισε πολλές ζωές στην Ευρώπη και παρείχε το σκηνικό για τις επαναστάσεις του 1918-19. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως η γρίπη αποτελούσε έναν από τους παράγοντες του ξεσπάσματος των απεργιών που έλαβαν χώρα στην Καταλονία το 1919, οι οποίες εγκαινιάστηκαν με την περίφημη απεργία της Canadiense(4) τον Φεβρουάριο εκείνης της χρονιάς.
Η Solidaridad Obrera – τον Οκτώβρη - φιλοξενούσε καθημερινές αναφορές για την επιδημία. Υπήρχαν αναφορές για ανθρώπους που πέθαιναν κάθε μέρα στους δρόμους της Βαρκελώνης και σε άλλες πόλεις της Ισπανίας. Υπήρχαν αναφορές για γιατρούς που πέθαιναν και για σανατόρια που μετεγκαθίσταντο από περιοχές που δεν είχαν χτυπηθεί σκληρά από την ασθένεια, σε περιοχές που ήταν περισσότερο αναγκαία. Υπήρχαν ακόμα αναφορές για διαμαρτυρίες κατά της εγκατάλειψης των πόλεων που αφήνονταν στην τύχη τους, για "λόγους υγείας". Αυτό βρισκόταν σε αντιδιαστολή με τα όσα ισχυρίζονταν οι αρχές ότι έκαναν. Προφανώς, οι προσπάθειές τους δεν ήταν ικανοποιητικές. Οι άνθρωποι επέμεναν ότι τα ανθυγιεινά κτίρια και καταστήματα φαγητών από τα οποία έβγαινε δυσωδία έπρεπε να κλείσουν – θυμηθείτε ότι κανείς δεν γνώριζε σίγουρα από που προερχόταν ο ιός. Η Solidaridad Obrera ανέλαβε να απαντήσει σε μια αναφορά που έλεγε πως πουλιούνταν μισοσάπιες μπανάνες έξω από τα γραφεία της. Άλλες υποθέσεις (για την προέλευση του ιού) ήταν ότι αυτός προερχόταν από τα σκούρα νερά που πλυμμηρίζουν τις πόλεις στην αρχή της καταιγίδας ή από τα εντελώς ανθυγιεινά αστικά λήμματα της βιομηχανικής περιοχής.
Παράλληλα, η εφημερίδα ανέφερε ότι κατέρρευσαν τα νοσοκομεία και οι υπηρεσίες κηδειών. Όσον αφορά το τελευταίο, γίνεται αναφορά σε μια απεργία στη Βαρκελώνη που πυροδοτήθηκε από την απόλυση 21 εργατών επειδή ζήταγαν να εξαιρεθούν από τις άθλιες συνθήκες τις οποίες είχαν να αντιμετωπίσουν όταν έφτιαχναν φέρετρα. Το σωματείο των ξυλουργών υποστήριξε αυτή την απεργία και κάλεσε όλο τον κλάδο σε απεργία τον Οκτώβρη του 1918. Η νίκη επετεύχθη μέσα σε λίγες μέρες. Οι κατασκευαστές επίπλων στην Βαλένθια έπραξαν το ίδιο. Στην περίπτωση της Βαρκελώνης, αναφέρεται (στην εφημερίδα) ο θάνατος του Josep Escofet από τη γρίπη στις 15 Οκτώβρη. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους αγωνιστές του σωματείου ξυλουργών. Υπήρχαν επίσης απεργίες και σε άλλους τομείς (των χαλκουργών, των εργαζομένων στα τραμ, των εργαζομένων στην Casa Girona, στους κατασκευαστές μέσων μεταφοράς στη Βαρκελώνη, στους εργάτες γυαλιού στη Gijon, στους ανθρακωρύχους στις Αστούριες, στους ανδαλουσιανούς εργάτες γης, στους βιομηχανικούς εργάτες στην Terrassa, το Mataro, το Sabadell, το Sitges κ.α.). Αυτά έγιναν σε καιρό που δεν εφαρμοζόταν αυτο-απομόνωση. Μαζί με όλα τα άλλα, η Βαρκελώνη είχε να αντιμετωπίσει και μια απεργία ενοικίου που υποστηρίχθηκε από το σωματείο ενοικιαστών (που στεγαζόταν στο Calle San Pablo 83 και μοιραζόταν το κτίριο με τους ζαχαροπλάστες) μετά από αυξήσεις που έγιναν στα ενοίκια για τα διαμερίσματα και τα δωμάτια. Τα αιτήματα ήταν παρόμοια: μαζί με τις διαμαρτυρίες για τις αυξημένες τιμές των ενοικίων, οι άνθρωποι επίσης διαμαρτύρονταν για την έλλειψη τουαλετών και τρεχούμενου νερού.
Όταν αυτά τα αιτήματα δημοσιοποιήθηκαν προς τους ιδιοκτήτες, οι τελευταίοι απλώς γέλασαν μαζί τους ενώ οι τοπικές αρχές απλώς αδιαφόρησαν. Οι προτάσεις που έκαναν οι εργατικές οργανώσεις ήταν απόλυτα λογικές. Δεν αμφισβητήθηκε η ίδια η ανάγκη για εργασία. Εκείνη την εποχή εξάλλου ίσχυε ο κανόνας «δεν δουλεύεις, δεν πληρώνεσαι». Τα αιτήματα αφορούσαν μια μείωση των ωρών εργασίας έτσι ώστε να μένει αρκετή ενέργεια στους εργαζομένους για να αντιμετωπίσουν την αρρώστια, καθώς όπως σωστά πίστευαν, οι εξουθενωμένοι οργανισμοί καθίστανται αδύναμοι και ευάλωτοι στην ασθένεια. Υπήρχε επίσης το αίτημα να τοποθετηθούν εγκαταστάσεις καθαρισμού στους χώρους εργασίας προκειμένου να μπορούν οι εργαζόμενοι να πλένουν τα χέρια τους. Ένα ακόμα αίτημα ήταν να εγκατασταθούν καντίνες στα εργοστάσια έτσι ώστε να μπορούν να φάνε κάτι ζεστό. Συνήθως οι εργάτες κάθονταν στο έδαφος και έτρωγαν κρύα γεύματα. Υπήρχαν ακόμα συζητήσεις για να βελτιωθεί ο εξαερισμός στους χώρους εργασίας καθώς συνήθως υπήρχε ένα σύννεφο από πυκνή σκόνη, θραύσματα υφάσματος και καπνού που επηρέαζαν την αναπνοή τους.
Στη Βαλένθια, η εταιρία Φυσιολατρών – Χορτοφάγων προσέφερε τις υπηρεσίες της στον κυβερνήτη προκειμένου να βοηθήσει τους πάσχοντες από γρίπη. Η προσφορά τους απορρίφθηκε από το συμβούλιο υγείας για ηθικούς λόγους, δηλαδή για λόγους χριστιανικής ηθικής, φυσικά. Το κίνημα υπέρ του υγιεινού τρόπου ζωής, της φυσιολατρίας και της χορτοφαγίας αυξανόταν διαρκώς, εν μέρει και λόγω της πανδημίας. Το κίνημα αυτό, κατηγορούσε ευθέως το κράτος για την αποτυχία του στο να μεριμνήσει για τη δημόσια υγεία αλλά επίσης κατηγορούσε τον γενικό πληθυσμό για την άγνοιά του σχετικά με το πώς να αντιμετωπίσει σωστά την ασθένεια. Η άποψή τους ήταν ότι μια χορτοφαγική διατροφή ήταν η θεραπεία (5).
Εν συντομία, μέχρι το 1918, η επιδημία αποτελούσε άλλον έναν παράγοντα που έπρεπε να ληφθεί υπόψη σε έναν κόσμο που ήταν άνω-κάτω. Σε αντίθεση με τη σημερινή πανδημία που αντιμετωπίζουμε, όπου ο κορονοϊός εμφανίστηκε ξαφνικά, η γρίπη του 1918 ήταν μόνο ένα από τα γεγονότα που ήρθαν ξαφνικά. Το τέλος του Παγκοσμίου Πολέμου πυροδότησε μια βαθιά οικονομική κρίση και ο πλανήτης κυριευόταν από το φάντασμα της επανάστασης. Δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά τι αντίκτυπο είχε η γρίπη στις επαναστάσεις της εποχής. Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι έπαιξε ρόλο στην εξέγερση που έγινε στη Βραζιλία (εκεί η μπουρζουαζία αποσύρθηκε στις πολυτελείς βίλες της και άφησε τους εργάτες να πεθαίνουν κατά χιλιάδες). Γνωρίζουμε ότι στην αυγή μιας επιδημίας, η ζωή έχει μια επιπρόσθετη αξία και αυτό αποτελεί θεμέλιο για νέους κοινωνικούς αγώνες που πιθανώς πριν να έμοιαζαν αδιανόητοι. Θα δούμε τι επιφυλάσσει για εμάς η σημερινή επιδημία.
Από το φύλλο της Solidaridad Obrera στις 15-10-1918. O επικήδειος του Buenacasa στον Escofet.
[Προσθήκη απο KSL]
Στο φύλλο της SolidaridadObrera, στις 15 Οκτώβρη του 1918, ο Manuel Buenacasa αναφέρεται στον θάνατο του Jose Escofet από τη γρίπη:
«Η γρίπη, η "ακίνδυνη ασθένεια" για την οποία μιλάνε οι αρχές, χρειάστηκε μόλις λίγες ώρες για να πάρει μακριά τον φίλο μας. Τον φίλο μας, ο οποίος είχε δεχθεί πολλές ύπουλες επιθέσεις από τους εχθρούς της οργάνωσης των εργατών, οι οποίες όμως δεν κατάφεραν να τον σταματήσουν. Χάθηκε αν και ήταν ακόμα γεμάτος με ενθουσιασμό και πολύ νέος, μόλις 26 ετών. Η είδηση του θανάτου του θα είναι αιτία χαράς για πολλούς. Μας πονάει πραγματικά ο θάνατος αυτού του ευγενικού, αξιοπρεπούς και σκληρά εργαζόμενου συναδέλφου που συνεισέφερε τον ενθουσιασμό του, την ελευθερία του και τη ζωή του στην επαναστατική οργάνωση των εργαζομένων και την ιδέα της λύτρωσης του ανθρώπου».
Σ.τ.Μ:
1 La epidemia de gripe de 1918 en los medios de la Confederación ( originally posted )
2 Στην πραγματικότητα, υπολογίζεται ότι 150.000 άνθρωποι πέθαναν μόνο το 1918. Συνολικά, μέχρι το 1920 θεωρείται ότι η γρίπη κόστισε περίπου 250.000 ζωές στην Ισπανία.
3 Το Sants είναι περιοχή της Βαρκελώνης. Το συνέδριο αυτό θεωρείται ιστορικό καθώς κατά τη διάρκειά του υιοθετήθηκε ως μορφή οργάνωσης το «ενιαίο συνδικάτο», δηλαδή η συνένωση σε ένα συνδικάτο όλων των εργαζομένων που δουλεύουν στην ίδια επιχείρηση.
4 Η απεργία της «Canadiense» έλαβε χώρα στις αρχές του 1919, μετά την απόλυση 8 εργατών από την ομώνυμη υδροηλεκτρική εταιρία. Θεωρείται μια από τις σημαντικότερες απεργίες που έχουν πραγματοποιηθεί καθώς πυροδότησε γενική απεργία μέσω της οποίας κερδήθηκε για πρώτη φορά η νομοθετική καθιέρωση του οκταώρου.
5 Είναι προφανές, ότι η χορτοφαγική διατροφή δεν ήταν η θεραπεία για την αντιμετώπιση της επιδημίας της γρίπης. Επίσης, η εταιρία Χορτοφάγων - Φυσιολατρών δεν συνδέεται άμεσα με τη CNT και δεν περιλαμβάνει αποκλειστικά μέλη του ελευθεριακού κινήματος. Παρόλ' αυτά, η πρόταση που καταθέτουν δείχνει μια ευρύτητα στη σκέψη, αν αναλογιστούμε πως βρισκόμαστε στην καθολική Ισπανία του 1918 και ότι τα αίτια της γρίπης αυτής παρέμειναν άγνωστα ως το ’35.