«Συγγνώμη για την ενόχληση, αλλά πρόκειται για επανάσταση»
"Είναι πεποίθηση και πρακτική μας ότι για την εξέγερση και τον αγώνα δεν χρειάζονται ούτε ηγέτες, ούτε μεγάλοι άντρες, ούτε μεσσίες, ούτε σωτήρες. Για τον αγώνα χρειάζεται να έχει κανείς μόνο λίγη ντροπή, κάτι από αξιοπρέπεια και πολλή οργάνωση".
Εξεγερμένος υποδιοικητής Μάρκος.
Η Τσιάπας, η νοτιότερη πολιτεία του Μεξικού, είναι μια μεγάλη περιοχή (Τσιάπας: 73.311 τ.χλμ., Ελλάδα: 131.957 τ.χλμ.). Ο πληθυσμός της φτάνει τα 5,2 εκατ. με το ¼ να είναι ιθαγενείς, εκ των οποίων το 30% δεν μιλά ισπανικά ακόμη και σήμερα. Η μεγαλύτερη πόλη στα υψίπεδα της Τσιάπας, το Σαν Κριστόμπαλ δε λας Κάσας, βρίσκεται στα 2.200 μ., ενώ τα βουνά της φτάνουν μέχρι και τα 4.000 μ. Στα ανατολικά, στη ζούγκλα Λακαντόνα, ιδρύθηκε το 1983 ο Εθνικοαπελευθερωτικός Ζαπατιστικός Στρατός (Ejército Zapatista de Liberación Nacional, EZLN) αποτελούμενος από 6 φυλές ιθαγενών της οικογένειας των Μάγιας.
Η ζαπατιστική εξέγερση
Την 1η Γενάρη 1994 εκδηλώθηκε στην πολιτεία της Τσιάπας η εξέγερση του Εθνικοαπελευθερωτικού Ζαπατιστικού Στρατού που κατέλαβε εφτά πρωτεύουσες δήμων, με μεγαλύτερη το Σαν Κριστόμπαλ δε λας Κάσας. Οι Ζαπατίστας επέλεξαν αυτήν την ημερομηνία γιατί τότε θα ενεργοποιούνταν η Συνθήκη Ελεύθερου Εμπορίου (NAFTA) μεταξύ του Μεξικού, του Καναδά και των ΗΠΑ, που με τις νεοφιλελεύθερες διατάξεις της θα συνιστούσαν γερό χτύπημα εξόντωσης για την αγροτιά και τους ιθαγενικούς πολιτισμούς. Η πρωτοχρονιά λοιπόν που η μεξικανική ελίτ γιόρταζε την είσοδο της χώρας στον Πρώτο Κόσμο, όπως ευαγγελιζόταν, ξημέρωσε με την εξέγερση ενός ιθαγενικού στρατού, την ύπαρξη του οποίου δεν γνώριζε σχεδόν κανείς μέχρι τότε.
Τα αιτήματα της ζαπατιστικής εξέγερσης ήταν απλά: δουλειά, γη, στέγη, τροφή, υγεία, εκπαίδευση, ανεξαρτησία, ελευθερία, δημοκρατία, δικαιοσύνη, ειρήνη, στα οποία αργότερα προστέθηκαν ο πολιτισμός και η επικοινωνία. Τα αιτήματα ήταν περίπου τα ίδια με αυτά της Μεξικανικής Επανάστασης του 1910, κεντρικό πρόσωπο της οποίας και πολύ αγαπημένη φιγούρα ακόμη και σήμερα ήταν ο Εμιλιάνο Ζαπάτα, από τον οποίο πήραν το όνομά τους οι Ζαπατίστας.
Σχεδόν από τύχη μια φιγούρα συγκέντρωσε τα φώτα της δημοσιότητας. Στις διαμαρτυρίες ενός γάλλου τουρίστα για την απαγόρευση εξόδου των τουριστών από το Σαν Κριστόμπαλ δε λας Κάσας, αναγκάστηκε να απαντήσει ο ίδιος ο στρατιωτικός διοικητής του ιθαγενικού αντάρτικου που μιλούσε άριστα γαλλικά και αγγλικά. Η κουβέντα τους, που λέγεται πως τελείωσε με την περίφημη φράση «Συγγνώμη για την ενόχληση, αλλά πρόκειται για επανάσταση», συγκέντρωσε γύρω της περίεργους και δημοσιογράφους που άρχισαν να ενδιαφέρονται για το πρόσωπο που θα συστηνόταν ως εξεγερμένος υποδιοικητής Μάρκος.
Ο Μάρκος έκλεψε την παράσταση από την Μυστική Ιθαγενική Επαναστατική Επιτροπή, την πολιτική διοίκηση του EZLN, που ήταν επιφορτισμένη να εξηγήσει τους λόγους της εξέγερσης. Ευφυής και ετοιμόλογος ασκούσε γοητεία στα τοπικά και διεθνή ΜΜΕ, την οποία αποφάσισαν να αξιοποιήσουν οι Ζαπατίστας κατασκευάζοντας τη φιγούρα του Μάρκος ως γέφυρα μεταξύ του πολιτισμού των ιθαγενών και του πολιτισμού των λευκών, οι οποίοι φαίνονταν να μην καταλαβαίνουν τι ακριβώς γινόταν στην Τσιάπας.
Στις 12 μέρες που διήρκησε ο πόλεμος η ομοσπονδιακή κυβέρνηση του Μεξικού κινητοποίησε 17.000 στρατό ο οποίος βομβάρδισε χωριά και προέβη σε μαζικές εκτελέσεις και θηριωδίες. Η ρητορική και η γενικότερη στάση των Ζαπατίστας, καθώς και το δίκαιο των αιτημάτων τους, δημιούργησε ένα ρεύμα συμπάθειας, που με μαζικές συγκεντρώσεις σε όλες τις μεγάλες πόλεις του Μεξικού απαίτησε στις 12 Γενάρη να σταματήσει ο πόλεμος. Αυτή η εξέλιξη είναι πολύ κεντρική για την ιστορία του ζαπατιστικού κινήματος που προετοιμαζόταν 10 χρόνια για έναν ένοπλο αγώνα, ως το ύστατο μέσο ενάντια σ’ έναν πόλεμο εξόντωσης των ιθαγενών και της αγροτιάς.
Το κίνημα αλληλεγγύης έθετε ένα δίλημμα στους Ζαπατίστας: θα συνέχιζαν τον αγώνα σύμφωνα με την ανάλυση και την προετοιμασία που είχαν κάνει ή θα «άκουγαν» τον αλληλέγγυο κόσμο και θα έμπαιναν σε διαπραγμάτευση με την κυβέρνηση; Ενώ λοιπόν στην 1η Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα ο EZLN κήρυσσε τον πόλεμο στη μεξικανική κυβέρνηση καθιστώντας σαφή την πρόθεσή του να προελάσει μέχρι την Πόλη του Μεξικού και να απελευθερώνει στο δρόμο του τους λαούς από την «δικτατορία» του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος (PRI) που κυβερνούσε το Μεξικό από το 1928, στάθμισε ότι η αλληλεγγύη του κόσμου ήταν πιο σημαντική. Οι Ζαπατίστας αποφάσισαν να εγκαταλείψουν το ολοκληρωμένο επαναστατικό τους πρόγραμμα και να θέσουν επί τάπητος τα αιτήματά τους, τα οποία περιλάμβαναν ζητήματα ηλεκτροδότησης των κοινοτήτων, εκπαίδευσης, υγείας, σύνδεσης στο οδικό δίκτυο κλπ.
Η κυβέρνηση ανακοίνωσε εκεχειρία και αμνηστία για όλα τα διαπραχθέντα εγκλήματα (που φυσικά ευνοούσε τον ομοσπονδιακό στρατό) και στις 22/2 άρχισαν οι διαπραγματεύσεις που διήρκησαν μια βδομάδα και συγκέντρωσαν διεθνές ενδιαφέρον. Οι συνομιλίες πραγματοποιήθηκαν στον καθεδρικό ναό του Σαν Κριστόμπαλ δε λας Κάσας και μεσολαβητής ορίστηκε ο επίσκοπος της πόλης, Σαμουέλ Ρουΐς Γκαρσία.
Μετά το πέρας της διαπραγμάτευσης οι Ζαπατίστας προέβησαν σε μια κίνηση πρωτοφανή για ένα ένοπλο κίνημα. Αποφάσισαν να διαβουλευτούν με τις «ζαπατιστικές βάσεις στήριξης», δηλαδή την οπισθοφυλακή τους, καθώς και το αλληλέγγυο κίνημα που είχε ζητήσει την κατάπαυση του πυρός. Σύμφωνα με την ανακοίνωσή τους, η πρόταση συμφωνίας της κυβέρνησης ικανοποιούσε το 50% των αιτημάτων τους και ρωτούσαν αν έπρεπε να την υπογράψουν ή όχι. Και αν δεν την υπέγραφαν, ρωτούσαν αν έπρεπε να επιστρέψουν στον ένοπλο αγώνα ή να καλέσουν σε έναν εθνικό δημοκρατικό διάλογο.
Τον Ιούνιο 1994 η Μυστική Ιθαγενική Επαναστατική Επιτροπή¬-Γενική Διοίκηση του EZLN ανακοινώσε τα αποτελέσματα διαβούλευσης: 67.612 απαντήσεις που προέρχονταν από συνελεύσεις των ζαπατιστικών χωριών, συνελεύσεις χωριών με ζαπατιστική παρουσία, οργανώσεις¬-ομάδες στο Μεξικό και στο εξωτερικό, καθώς και άτομα. Το 2% απάντησε να υπογράψουν τη συμφωνία, ενώ το 98% να μην την υπογράψουν, εκ των οποίων το 3% πρότεινε επιστροφή στον ένοπλο αγώνα και το 97% στη σύγκληση εθνικού διαλόγου. Οι Ζαπατίστας τερματίζουν τη διαπραγμάτευση με την κυβέρνηση και με τη 2η Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα ανακοινώνουν τη σύγκληση Εθνικού Δημοκρατικού Διαλόγου. Οι διαβουλεύσεις, η δυνατότητα των Ζαπατίστας να συγκροτούν μαζικό κίνημα και να επιδεικνύουν την αποτυχία των κρατικών θεσμών μέσα από κάποιας μορφής διαπραγμάτευση, ενισχύοντας έτσι το δρόμο της αυτονομίας, είναι χαρακτηριστικά του ζαπατιστικού κινήματος που το συνοδεύουν μέχρι σήμερα.
Η πρώτη συνάντηση των Ζαπατίστας με την «κοινωνία των πολιτών»
Στις 8 Αυγούστου λοιπόν της ίδιας χρονιάς (1994) συγκαλείται η πρώτη συνάντηση των Ζαπατίστας με αυτό που αργότερα θα ονομάσουν «κοινωνία των πολιτών» (όρο που πλέον δεν χρησιμοποιούν). Η επιλογή της ημερομηνίας συνέπιπτε με τα γενέθλια του Εμιλιάνο Ζαπάτα, εγκαινιάζοντας ένα σταθερό χαρακτηριστικό του ζαπατιστικού κινήματος να οργανώνει δράσεις ή να αρθρώνει λόγο σε ημερομηνίες σημαντικές για την ιστορία του Μεξικού, αλλά πλέον και της δικής του ιστορίας. Μ’ αυτόν τον τρόπο οι Ζαπατίστας αφενός οικειοποιούνται την ιστορία, και αφετέρου δείχνουν το κομμάτι της ιστορίας του οποίου αποτελούν συνέχεια, ποιοι είναι οι δικοί τους νεκροί τους οποίους κοιτούν και ρωτούν, και από τους οποίους αντλούν δύναμη για να συνεχίσουν τον αγώνα.
Η Δημοκρατική Εθνοσυνέλευση πραγματοποιήθηκε σε εδάφη που απαλλοτριώθηκαν κατά τη ζαπατιστική εξέγερση, σε εγκατάσταση που χτίστηκε ειδικά για την περίσταση. Ονομάστηκε Αγουασκαλιέντες, για να θυμίσει την πόλη Αγουασκαλιέντες στην οποία το 1914 είχαν συναντηθεί τα πιο ριζοσπαστικά κομμάτια της Μεξικανικής Επανάστασης, οι στρατοί του Εμιλιάνο Ζαπάτα, του Πάντσο Βίγια και του Ρουμπέν Χαραμίγιο. Το μικρό χωριουδάκι σχημάτιζε ένα σαλιγκάρι (σύμβολο με διάφορες σημασίες στην κοσμοθεώρηση των Μάγιας) που το έβλεπαν οι συμμετέχουσες και οι συμμετέχοντες κατεβαίνοντας το λόφο. Το μέρος όπου θα λάμβαναν χώρα οι εργασίες της συνάντησης είχε το σχήμα καραβιού για το ταξίδι που ξεκινούσαν οι Ζαπατίστας με το αλληλέγγυο κίνημα. Η δημιουργικότητα και η φαντασία, ο συμβολισμός στο λόγο και τις πράξεις είναι ένα ακόμη σταθερό χαρακτηριστικό του ζαπατιστικού κινήματος. Στη συνάντηση συμμετείχαν 7.000 άτομα, δείγμα της αυτοπεποίθησης και της οργανωτικής ικανότητας που είχε ήδη αποκτήσει το ζαπατιστικό κίνημα. Στην 1η επέτειο της εξέγερσης (1/1/1995) η 3η Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα πρότεινε τη δημιουργία ενός Εθνικοαπελευθερωτικού Κινήματος με επικεφαλής τη Δημοκρατική Εθνοσυνέλευση που είχε σχηματιστεί.
Ο πόλεμος και το κίνημα αλληλεγγύης
Η βίαιη απάντηση του κράτους απέναντι στο κίνημα των Ζαπατίστας είναι επίσης ένα σταθερό στοιχείο στα χρόνια ύπαρξης των ζαπατιστικών κοινοτήτων. Στη δεύτερη φάση του ζαπατιστικού κινήματος πήρε δύο φορές τον χαρακτήρα συμβατικής πολεμικής σύρραξης: τον Γενάρη του 1994 και τον Φλεβάρη του 1995.4 Στη δεύτερη περίπτωση, η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση του Μεξικού έσπασε την εκεχειρία και σε μια θεαματική συνέντευξη τύπου «αποκάλυψε» την ταυτότητα του υποδιοικητή Μάρκος. Η διαταγή σύλληψής του συνοδεύτηκε από πολεμική επιχείρηση ενάντια στις κοινότητες, που περιλάμβανε δηλητηριάσεις ποταμών, βιασμούς γυναικών και βομβαρδισμούς χωριών με αποτέλεσμα 20.000 εκτοπισμένους. Ο στρατός κατέστρεψε μεταξύ άλλων και το Αγουασκαλιέντες, τις εγκαταστάσεις όπου είχε πραγματοποιηθεί η Δημοκρατική Εθνοσυνέλευση.
Και πάλι όμως το αλληλέγγυο κίνημα υποχρέωσε την μεξικανική κυβέρνηση να σταματήσει τις εχθροπραξίες. Το αλληλέγγυο κίνημα συνιστά μια απ’ τις δικλείδες ασφαλείας του EZLN μην επιτρέποντας στην κυβέρνηση να εξαπολύσει μια καθοριστική επίθεση εναντίον των ζαπατιστικών κοινοτήτων. Όποια μεξικανική κυβέρνηση έπαιρνε τέτοια απόφαση, θα είχε πολύ μεγάλο πολιτικό κόστος.
Έκτοτε ο μεξικανικός στρατός δεν έχει πραγματοποιήσει άμεση επίθεση στις κοινότητες. Ακολουθείται ένας πόλεμος χαμηλής έντασης, με έντονη στρατιωτικοποίηση της περιοχής (οι ζαπατιστικές κοινότητες είναι ασφυχτικά περικυκλωμένες από στρατόπεδα) και δράση παραστρατιωτικών ομάδων. Στον αντεπαναστατικό αυτόν πόλεμο εντάσσονται και τα κρατικά προγράμματα ανάπτυξης για την περιοχή της Τσιάπας που σκοπό έχουν τον έλεγχο του πληθυσμού και της γης. Οι επενδύσεις πολυεθνικών εταιρειών που λυμαίνονται εκτάσεις των κοινοτήτων, με εξορύξεις, φράγματα, αυτοκινητοδρόμους, κλπ., συνιστούν ένα ακόμη αντεπαναστατικό μέτρο πίεσης και εξόντωσης
Οι Συμφωνίες του Σαν Αντρές και το Εθνικό Ιθαγενικό Κογκρέσο
Μετά τον πόλεμο του Φλεβάρη 1995 αρχίζει μια εκ νέου διαπραγμάτευση με σκοπό την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των ιθαγενικών λαών του Μεξικού στη γη και τον πολιτισμό τους. Η διαπραγμάτευση κατέληξε στις Συμφωνίες του Σαν Αντρές, που πήραν το όνομά τους από την κωμόπολη στα υψίπεδα της Τσιάπας όπου έλαβαν χώρα οι συνομιλίες. Οι Συμφωνίες, που δεν κάλυπταν απόλυτα τις διεκδικήσεις, συνιστούσαν μια πρόταση για μεταρρύθμιση του συντάγματος. Σύμφωνα με αυτές, το κράτος αναγνώριζε τα εδαφικά δικαιώματα των κοινοτήτων και τις ίδιες ως νομικές οντότητες ανοίγοντας το δρόμο για την αυτοδιάθεση, το δικαίωμά τους σε εκτέλεση προγραμμάτων ανάπτυξης δικής τους απόφασης σύμφωνα με τις ανάγκες τους, και δεσμευόταν να συνάψει ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που θα προωθούσε μια νέα ομοσπονδιακότητα εξαλείφοντας τις καθημερινές και πολιτικές συνθήκες που δημιουργούσαν την ανισότητα, την υποβάθμιση και τον ρατσισμό απέναντι στους ιθαγενικούς πληθυσμούς. Οι Συμφωνίες δεν έφτασαν ποτέ στη βουλή, καθώς ο πρόεδρος του Μεξικού δεν τις ενέκρινε. Η αναγνώρισή τους αποτελεί προϋπόθεση για κάθε μορφή διαλόγου των Ζαπατίστας με την όποια κυβέρνηση, αν και πλέον ένας διάλογος δεν είναι επιθυμητός για τους Ζαπατίστας.
Για τις συνομιλίες οι Ζαπατίστας είχαν καλέσει φυλές από όλο το Μεξικό. Από αυτή την πρωτοβουλία προέκυψε το Εθνικό Ιθαγενικό Κογκρέσο (CNI) που ιδρύθηκε το 1996 στο Σαν Κριστόμπαλ δε λας Κάσας.
Φάσεις του ζαπατιστικού κινήματος
1. Παρανομία (1983-1993): το κίνημα προχωράει αργά συγκεντρώνοντας δυνάμεις στις κοινότητες της Τσιάπας. Το 1993 λαμβάνεται η απόφαση για εξέγερση.
2. Δημιουργία των βασικών χαρακτηριστικών του ζαπατιστικού κινήματος (1994-Φλεβ. 1996): 1/1/1994 Ζαπατιστική εξέγερση. Το κίνημα αλληλεγγύης υποχρεώνει δύο φορές τις αντιμαχόμενες πλευρές να σταματήσουν τον πόλεμο (Γεν. 1994 και Φλεβ. 1995) και να μπουν σε διαπραγματεύσεις που καταλήγουν στις Συμφωνίες του Σαν Αντρές (1996).
3. Οικοδόμηση της αυτονομίας (1996-2003): μετά την απόρριψη των Συμφωνιών του Σαν Αντρές από την πολιτική ηγεσία του Μεξικού οι Ζαπατίστας αποφασίζουν να εφαρμόσουν μονομερώς τις Συμφωνίες.
4. Αυτοπεποίθηση (2003-2008): Οικοδόμηση των καρακόλ (2003): η διοίκηση του κινήματος περνάει από τον στρατό στις κοινότητες. Την περίοδο της Άλλης Καμπάνιας οι Ζαπατίστας ασκούν σκληρή κριτική στην κεντροαριστερά σε προεκλογική περίοδο, πράγμα που ψυχραίνει τη σχέση τους με ένα κομμάτι του αλληλέγγυου κινήματος.
5. Περίοδος σιωπής (2008-2012): Συνεχίζεται σιωπηλά η οικοδόμηση της αυτονομίας.
6. Αντεπίθεση (από 2012 μέχρι σήμερα): οι μεξικανικές προεδρικές εκλογές του 2012 που έφεραν στην επίσημα στην εξουσία το παρακράτος και τα επιχειρηματικά συμφέροντα σήμανε νέο άνοιγμα για τις ζαπατιστικές κοινότητες που φαίνεται να περνούν σε δυναμική αντεπίθεση με αποφασιστικές κινήσεις ενίσχυσης των κινηματικών διαδικασιών από τα κάτω.
Το κείμενο προέρχεται από αποσπάσματα της έκδοσης «Σύντομη ιστορία του Ζαπατιστικού κινήματος, 1994-Αυγ. 2018) της aqua