Τα ονόματα του «καλού τσαγκάρη και του φτωχού πωλητή ψαριών» έχουν σταματήσει να αντιπροσωπεύουν απλά και μόνο δύο Ιταλούς άντρες της εργατικής τάξης. Σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο ο Σάκο κι ο Βαντσέτι έχουν γίνει ένα σύμβολο, το έμβλημα της Δικαιοσύνης που συντρίβεται από την Εξουσία. Αυτό αποτελεί και τη μεγάλη ιστορική σημασία μιας σταύρωσης που συνέβη τον 20ό αιώνα. Τα λόγια του Βαντσέτι υπήρξαν πραγματικά προφητικά όταν δήλωσε «η τελευταία στιγμή ανήκει σε μας – αυτή η αγωνία τους είναι ο θρίαμβός μας».
Ακούμε συνέχεια για την πρόοδο και μ’ αυτό οι άνθρωποι συνήθως εννοούν θετικές εξελίξεις διαφόρων ειδών, κυρίως ανακαλύψεις που σώζουν ζωές και εφευρέσεις που εξοικονομούν εργασία και κόπο ή μεταρρυθμίσεις στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις ίσως να αντιπροσωπεύουν μια πραγματική πρόοδο ή μπορεί και όχι, επειδή η μεταρρύθμιση δεν είναι απαραίτητα πρόοδος.
Αποτελεί μια εντελώς λάθος και φαύλη αντίληψη ότι ο πολιτισμός συνίσταται σε αλλαγές στη μηχανική ή στην πολιτική. Ακόμα και οι σπουδαιότερες εξελίξεις δεν υποδεικνύουν αληθινή πρόοδο οι ίδιες: απλά συμβολίζουν τα αποτελέσματά της. Ο πραγματικός πολιτισμός, η πραγματική πρόοδος συνίσταται σε μια «εξανθρωπισμένη» ανθρωπότητα, στο να γίνει ο κόσμος ένα αξιοπρεπές μέρος για να ζεις. Από αυτή την άποψη απέχουμε πολύ από το να είμαστε πολιτισμένοι, παρ’ όλες τις μεταρρυθμίσεις και τις βελτιώσεις.
Η πραγματική πρόοδος είναι ο αγώνας εναντίον της απανθρωπιάς της κοινωνικής μας ύπαρξης, εναντίον της βαρβαρότητας των κυρίαρχων αντιλήψεων. Με άλλα λόγια, η πρόοδος είναι ένας πνευματικός αγώνας, ένας αγώνας για να απελευθερωθεί ο άνθρωπος από την κτηνώδη κληρονομιά του, από τον φόβο και την αγριότητα της πρωτόγονης κατάστασης. Σπάζοντας τα δεσμά της άγνοιας και της προκατάληψης• απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από τη θηλιά των ιδεών και των μεθόδων που τον οδηγούν στη σκλαβιά• εκδιώκοντας το σκοτάδι από το μυαλό του και τον τρόμο από την καρδιά του• εξυψώνοντάς τον από μια άθλια κατάσταση στο πραγματικό ανάστημα του ανθρώπου – αυτή είναι η αποστολή της προόδου. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος γίνεται πραγματικά πολιτισμένος ατομικά και συλλογικά και η κοινωνική μας ζωή περισσότερο ανθρώπινη και άξια να τη ζεις.
Αυτός ο αγώνας σηματοδοτεί την πραγματική ιστορία της προόδου. Οι ήρωές της δεν είναι οι Ναπολέοντες και οι Μπίσμαρκ ούτε οι στρατηγοί και οι πολιτικοί. Το μονοπάτι της χαράζεται με τους ταπεινούς τάφους των Σάκο και των Βαντσέτι της ανθρωπότητας, διάσπαρτους από τις θρησκευτικές τελετές δημόσιας εξιλέωσης (auto-da-fé), τους θαλάμους βασανιστηρίων, τις αγχόνες και την ηλεκτρική καρέκλα. Σ’ αυτούς τους μάρτυρες της δικαιοσύνης και της ελευθερίας χρωστάμε αυτό το ελάχιστο της αληθινής προόδου και του πολιτισμού που έχουμε σήμερα.
Επομένως, η επέτειος του θανάτου των συντρόφων μας με τίποτα δεν αποτελεί μια αφορμή για πένθος. Αντιθέτως, θα έπρεπε να χαιρόμαστε που σ’ αυτή τη χρονική στιγμή εξευτελισμού και εξαχρείωσης, που κυριαρχεί η υστερία της κατάκτησης και του κέρδους, υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που τολμούν να αψηφούν το κυρίαρχο πνεύμα και να υψώνουν τις φωνές τους εναντίον της απανθρωπιάς και της αντίδρασης: ότι υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που κρατούν αναμμένη τη σπίθα της λογικής και της ελευθερίας και έχουν το κουράγιο να πεθαίνουν για το θάρρος και μάλιστα θριαμβευτικά.
Γιατί, όπως όλος ο κόσμος ξέρει σήμερα, ο Σάκο κι ο Βαντσέτι πέθαναν επειδή ήταν Αναρχικοί. Δηλαδή, επειδή πίστευαν και διακήρυτταν την ανθρώπινη συναδέλφωση και την ελευθερία. Ως εκ τούτου, δεν μπορούσαν να προσδοκούν ούτε στη δικαιοσύνη ούτε στην ανθρωπιά. Οι Αφέντες της Ζωής μπορούν να συγχωρέσουν κάθε αδίκημα και κάθε έγκλημα, ποτέ όμως την προσπάθεια να υπονομευτεί η ασφάλειά τους, μια ασφάλεια που χτίζεται στις πλάτες των μαζών. Συνεπώς, ο Σάκο κι ο Βαντσέτι έπρεπε να πεθάνουν παρά τις διαμαρτυρίες σε ολόκληρο τον κόσμο.
Κι όμως ο Βαντσέτι είχε δίκιο όταν έλεγε ότι η εκτέλεσή του ήταν ο μεγαλύτερός του θρίαμβος, καθώς σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας ήταν οι μάρτυρες της προόδου αυτοί που στο τέλος θριάμβευσαν. Πού είναι οι Καίσαρες και οι Τορκεμάδα του χθες; Ποιος θυμάται τα ονόματα των δικαστών που καταδίκασαν τον Τζιορντάνο Μπρούνο και τον Τζον Μπράουν; Οι Πάρσον, οι Φερέρ, οι Σάκο και οι Βαντσέτι ζουν αιώνια και το πνεύμα τους ακόμα προελαύνει.
Ας μην κατακλύσει η απόγνωση τις καρδιές μας πάνω από τους τάφους των Σάκο και Βαντσέτι. Η υποχρέωσή μας προς αυτούς για το έγκλημα που διαπράξαμε επιτρέποντας τον θάνατό τους είναι να διατηρήσουμε τη μνήμη τους ζωντανή και το λάβαρο του Αναρχικού τους ιδεώδους ψηλά. Κι ας μην μπερδευόμαστε και σαστίζουμε με έναν κοντόφθαλμο πεσιμισμό ενώπιον των πραγματικών γεγονότων της ανθρώπινης ιστορίας και της εξύψωσης του ανθρώπου σε μια πραγματική πρόοδο κι ελευθερία. Στον μακρύ αγώνα από το σκοτάδι στο φως, στην πανάρχαια μάχη για περισσότερη ελευθερία κι ευημερία, είναι ο επαναστάτης, ο μάρτυρας, αυτός που έχει κερδίσει. Η δουλεία έχει καταρρεύσει, ο απολυταρχισμός έχει συντριβεί, η φεουδαρχία και η δουλοπαροικία έπρεπε να εξαφανιστούν, οι θρόνοι έχουν διαλυθεί και δημοκρατίες έχουν εγκαθιδρυθεί στη θέση τους. Αναπόφευκτα, οι μάρτυρες και οι ιδέες τους έχουν θριαμβεύσει, παρ’ όλες τις αγχόνες και τις ηλεκτρικές καρέκλες. Αναπόφευκτα, ο λαός, οι μάζες έχουν πλησιάσει τους αφέντες τους, καθώς μέχρι στιγμής τα ίδια τα οχυρά της Ισχύος, του Κεφαλαίου και του Κράτους βρίσκονται σε κίνδυνο. Η Ρωσία έχει δείξει την κατεύθυνση της περαιτέρω προόδου μέσω της προσπάθειάς της να εξαλείψει τόσο τον οικονομικό όσο και τον πολιτικό αφέντη. Αυτό το πρώτο πείραμα έχει αποτύχει, καθώς όλες οι πρώτες σπουδαίες κοινωνικές αναπροσαρμογές απαιτούν επαναλαμβανόμενες προσπάθειες για την πραγματοποίησή τους. Αλλά αυτή η μεγαλειώδης ιστορική αποτυχία είναι σαν τον μαρτυρικό θάνατο των Σάκο και Βαντσέτι – το σύμβολο και η εγγύηση του τελικού θριάμβου.
Παρ’ όλα αυτά, ας μείνει ξεκάθαρα στη μνήμη μας ότι η αποτυχία των πρώτων προσπαθειών για θεμελιώδη κοινωνική αλλαγή οφείλεται στη λάθος μέθοδο στην προσπάθεια εγκαθίδρυσης του καινούριου με παλιά μέσα και μεθόδους. Το καινούριο μπορεί να κυριαρχήσει μόνο με τα μέσα του δικού του καινούριου πνεύματος. Η τυραννία επιβιώνει με την καταπίεση• η ελευθερία ακμάζει σε μια ελεύθερη κατάσταση. Το μοιραίο λάθος της μεγάλης Ρώσικης Επανάστασης ήταν ότι προσπάθησε να εγκαθιδρύσει νέες μορφές κοινωνικής και οικονομικής ζωής στα παλιά θεμέλια του καταναγκασμού και της εξουσίας. Ολόκληρη η ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας έχει συντελεστεί μακριά από τον καταναγκασμό και την κυβέρνηση, μακριά από την εξουσία και προς την κατεύθυνση μιας ευρύτερης ελευθερίας κι ανεξαρτησίας. Σ’ αυτόν τον αγώνα το πνεύμα της ελευθερίας έχει ουσιαστικά υπερνικήσει. Προς αυτή την κατεύθυνση βρίσκεται και η ευρύτερη πρόοδος. Το σύνολο της ιστορίας το αποδεικνύει και η Ρωσία αποτελεί την πιο πειστική πρόσφατη απόδειξη γι’ αυτό. Ας πάρουμε τότε αυτό το μάθημα κι ας εμπνευστούμε για καλύτερες προσπάθειες προς έναν νέο κόσμο για την ανθρωπότητα και την ελευθερία και μακάρι το θριαμβευτικό μαρτύριο των Σάκο και Βαντσέτι να μας δώσει μεγαλύτερη δύναμη κι αντοχή σ’ αυτόν τον υπέροχο αγώνα.
Γαλλία, Ιούλιος 1929.