Η παρούσα συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της διεθνιστικής αλληλεγγύης μεταξύ των αγωνιζόμενων λαών, μεταξύ της Πρωτοβουλίας Αναρχικών Φοιτητών/τριών Αθήνας και της αναρχοσυνδικαλιστικής οργάνωσης Class Solidarity ως μια προσπάθεια σύνδεσης και ανταλλαγής εμπειριών από τους αγώνες ενάντια στην κρατική και καπιταλιστική βία. Ειδικότερα, εστιάζει στο κρατικό έγκλημα στο Νόβι Σαντ, αναζητώντας συγκλίσεις και συγκρίσεις που μπορούν να φωτίσουν τις κοινές ρίζες της καταστολής, της απαξίωσης της ανθρώπινης ζωής και της λεηλασίας των κοινωνικών αγαθών. Στόχος αυτής της συζήτησης είναι να αναδειχθεί πώς το φοιτητικό κίνημα στον Ελλαδικό χώρο μπορεί και οφείλει να οργανωθεί, ώστε να αποτελέσει έναν καταλυτικό παράγοντα για έναν ριζοσπαστικό, διαρκή αγώνα ενάντια στο κράτος και τον καπιταλισμό. Στη Σερβία, το φοιτητικό κίνημα έχει εξελιχθεί μέσα από δεκαετίες αγώνων, καταλήψεων και αυτοοργάνωσης, διαμορφώνοντας ένα ριζοσπαστικό πλαίσιο αντίστασης απέναντι στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, την ιδιωτικοποίηση της γνώσης και την καταστολή. Από τις πρώτες καταλήψεις πανεπιστημίων το 2006 έως το σημερινό κύμα διαμαρτυριών που έχει παραλύσει το ανώτατο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας, αναρχικοί φοιτητές και αγωνιστές από διαφορετικές γενιές έχουν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση και την εξέλιξη αυτών των κινητοποιήσεων. Στη συνέντευξη που ακολουθεί, τρεις γενιές αναρχικών στη Σερβία, μοιράζονται την εμπειρία τους από τους φοιτητικούς αγώνες, αναλύουν τις τακτικές και τις προοπτικές της αμεσο-δημοκρατικής αυτοοργάνωσης και αναδεικνύουν τη σημασία της συλλογικής δράσης στη διαμόρφωση ενός αντικαπιταλιστικού και αντιεξουσιαστικού κινήματος στα πανεπιστήμια. Ευχαριστούμε τους συντρόφους για την συνεισφορά τους στο θεωρητικό έργο του κινήματος, την συνεργασία, και την ανταλλαγή εμπειριών. Ελπίζουμε η συνέντευξη αυτή να αποτελέσει αφορμή για περαιτέρω διασύνδεση και συνεργασία στους αγώνες που έρχονται.
Εισαγωγή της οργάνωσης και των δραστηριοτήτων της
Μπορείτε να παρουσιάσετε την συλλογικότητα σας; Ποιοι είναι οι κύριοι στόχοι σας και πώς οργανώνετε τις δραστηριότητές σας; Με ποιους τρόπους συνδέεστε με τα κοινωνικά κινήματα στη Σερβία;
Έχουμε συγκεντρωθεί ως ομάδα αναρχικών που εκπροσωπούν τρεις γενιές συμμετεχόντων στο φοιτητικό κίνημα στη Σερβία - από τις πρώτες καταλήψεις πανεπιστημίων το 2006 μέχρι το σημερινό μαζικό, αμεσο-δημοκρατικό, αυτοοργανωμένο φοιτητικό κίνημα που κρατά ολόκληρο το σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης στη χώρα υπό αποκλεισμό τους τελευταίους τρεις μήνες. Ανάμεσά μας βρίσκονται μέλη της συλλογικότητας Ταξική Αλληλεγγύη (Class Solidarity), καθώς και αναρχικοί φοιτητές που συμμετέχουν ενεργά στους τρέχοντες αποκλεισμούς, αλλά δεν ανήκουν σε κάποια επίσημη ή οργανωμένη αναρχική ομάδα. Έχουμε συμφωνήσει να απαντήσουμε συλλογικά στις ερωτήσεις σας για να δώσουμε στους συντρόφους μας στην Ελλάδα μια ολοκληρωμένη εικόνα της ιστορίας και της τρέχουσας κατάστασης του φοιτητικού κινήματος, από την οπτική γωνία αναρχικών που έχουν συμμετάσχει - και συνεχίζουν να συμμετέχουν - ενεργά σε αυτούς τους κοινωνικούς αγώνες.
Συμμετοχή σε φοιτητικούς και κοινωνικούς αγώνες
Η ομάδα σας περιλαμβάνει συντρόφους που έχουν συμμετάσχει σε φοιτητικούς αγώνες από το 2006. Ποια ήταν τα κύρια αιτήματα αυτών των κινητοποιήσεων; Ποιες διαφορές και ομοιότητες βλέπετε ανάμεσα στα φοιτητικά κινήματα του 2006, 2009, 2011, 2014 και τους τρέχοντες αγώνες του 2024;
Όλες οι καταλήψεις πριν από το τελευταίο κύμα διαμαρτυριών, που ξεκίνησε στα τέλη Νοεμβρίου 2024, με την πρώτη κατάληψη της Φιλοσοφικής Σχολής στο Βελιγράδι το 2006, ήταν μια απάντηση στη λεγόμενη μεταρρύθμιση της Μπολόνια και την ιδιωτικοποίηση της εκπαίδευσης. Αυτές οι καταλήψεις είχαν κοινωνικά αιτήματα που συνδέονταν άμεσα με τις συνθήκες σπουδών και τη κοινωνικο-οικονομική θέση των φοιτητών. Τα αιτήματα επικεντρώνονταν συχνά στη μείωση των διδάκτρων και των φοιτητικών εξόδων, καθώς και στην αποτροπή θεσμικών επιθέσεων εναντίον των φοιτητών από τον κρατικό μηχανισμό, το Υπουργείο Παιδείας ή, πιο συχνά, τις διοικήσεις των σχολών, που συνεχώς προσπαθούσαν να επιβάλουν νέους κανονισμούς και κόστη. Μερικά από τα κυρίαρχα συνθήματα στις διαδηλώσεις και τις καταλήψεις από το 2006 έως το 2015 περιλάμβαναν: «Η γνώση δεν είναι εμπόρευμα», «Εμείς σπουδάζουμε - αυτοί κερδίζουν» και «Για δωρεάν εκπαίδευση». Οι φοιτητές τόνιζαν επίσης τη δέσμευσή τους στην αμεσο-δημοκρατική λήψη αποφάσεων μέσω μαζικών συνελεύσεων, χρησιμοποιώντας συνθήματα και πανό όπως «Όλοι στις συνελεύσεις, όλοι στις διαδηλώσεις, όλοι στις καταλήψεις».
Το αμεσο-δημοκρατικό φοιτητικό κίνημα στη χώρα γεννήθηκε το 2006, όταν οργανώθηκαν οι πρώτες συνελεύσεις στη Φιλοσοφική Σχολή του Βελιγραδίου και όταν, για πρώτη φορά, ένα ίδρυμα ανώτατης εκπαίδευσης στη Σερβία καταλήφθηκε από αυτοοργανωμένους φοιτητές στον 21ο αιώνα. Τα επόμενα χρόνια, οι καταλήψεις εξαπλώθηκαν σε πολλές σχολές στο Βελιγράδι, συμπεριλαμβανομένων της Αρχιτεκτονικής Σχολής, της Ακαδημίας Καλών Τεχνών, της Φιλολογικής Σχολής, της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών, της Νομικής Σχολής, της Σχολής Πολιτικών Επιστημών, καθώς και της Φιλοσοφικής Σχολής δύο ακόμα φορές, το 2011 και το 2014. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η Φιλοσοφική Σχολή του Βελιγραδίου, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, υπήρξε κεντρικό έδαφος για την ανάπτυξη αντικαπιταλιστικών, αναρχικών και κομμουνιστικών ιδεών και αποτέλεσε σημαντικό σημείο εκκίνησης για το σύγχρονο αριστερό κίνημα στη Σερβία. Αυτό το κίνημα αργότερα γέννησε διάφορες αναρχικές και κομμουνιστικές ομάδες και οργανώσεις που παραμένουν ενεργές μέχρι σήμερα, με πολλά από τα μέλη, τους υποστηρικτές, και τους συμμάχους τους να συμμετέχουν ενεργά ή να υποστηρίζουν το τρέχον φοιτητικό κίνημα.
Φέτος, τα αιτήματα συνδέονται κυρίως με την τραγωδία στο Νόβι Σαντ, όπου 15 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Ένας τεράστιος τσιμεντένιος θόλος στον πρόσφατα ανακαινισμένο σιδηροδρομικό σταθμό κατέρρευσε λόγω κακής ανακαίνισης και υπερβολικού δομικού φορτίου. Η πρώτη κατάληψη σχολής του κύματος διαμαρτυριών 2024/2025 ξεκίνησε μετά από φυσική επίθεση μελών και αξιωματούχων του κυβερνώντος Σερβικού Προοδευτικού Κόμματος (SNS) εναντίον φοιτητών της Σχολής Δραματικών Τεχνών στο Βελιγράδι, κατά τη διάρκεια αποκλεισμού δρόμου στη μνήμη των θυμάτων της τραγωδίας του Νόβι Σαντ. Σε απάντηση, οι φοιτητές κατέλαβαν τη σχολή τους, απαιτώντας να ταυτοποιηθούν και να συλληφθούν οι δράστες. Μέσα σε λίγες ημέρες, οι καταλήψεις εξαπλώθηκαν σαν πυρκαγιά σε όλα τα πανεπιστήμια της Σερβίας, και σήμερα περισσότερες από 60 σχολές παραμένουν υπό κατάληψη. Όλες αυτές οι καταλήψεις έχουν ως κοινό στοιχείο ότι οργανώνονται μέσω μαζικών, αμεσο-δημοκρατικών φοιτητικών συνελεύσεων, όπως ακριβώς και οι καταλήψεις των προηγούμενων ετών.
Τα αιτήματα του τρέχοντος κύματος διαμαρτυριών δεν είναι κυρίως κοινωνικο-οικονομικά, εκτός από το αίτημα για αύξηση του προϋπολογισμού της ανώτατης εκπαίδευσης κατά 20%. Η εκπλήρωση αυτού του αιτήματος θα οδηγούσε σε μείωση των διδάκτρων των πανεπιστημίων κατά 50% σε όλη τη Σερβία, ανοίγοντας τη δυνατότητα για ένα νέο αίτημα για δωρεάν εκπαίδευση σε μελλοντικές φοιτητικές διαμαρτυρίες. Η κυβέρνηση ισχυρίζεται ήδη ότι έχει ικανοποιήσει αυτή τη μείωση κατά 50%, καθώς υιοθετήθηκε επίσημα σε κυβερνητική συνεδρίαση, αλλά οι φοιτητές υποστηρίζουν ότι δεν έχει πλήρως υλοποιηθεί μέχρι να τροποποιηθεί ο Νόμος για την Ανώτατη Εκπαίδευση, εξασφαλίζοντας ότι αυτή η αύξηση του προϋπολογισμού θα γίνει μόνιμο μέρος της κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής και θα αποτραπούν μελλοντικές ανατροπές.
Άλλα αιτήματα περιλαμβάνουν τη σύλληψη και δίωξη όλων των ατόμων που επιτέθηκαν φυσικά στους φοιτητές, καθώς και τη δημοσίευση όλων των εγγράφων που σχετίζονται με την ανακαίνιση του σιδηροδρομικού σταθμού του Νόβι Σαντ, προκειμένου να καθοριστεί ποιος ευθύνεται για την καταστροφική ανακατασκευή που οδήγησε στον θάνατο 15 ανθρώπων. Είναι επίσης κρίσιμο να επισημανθεί ότι, σε αυτό το τελευταίο κύμα φοιτητικής αυτοοργάνωσης, οι καθηγητές έχουν συντριπτικά ταχθεί υπέρ των φοιτητών και υποστηρίζουν τις καταλήψεις - κάτι που δεν είχε συμβεί ποτέ πριν, καθώς τα προηγούμενα κοινωνικο-οικονομικά αιτήματα των φοιτητών έρχονταν σε άμεση αντίθεση με τα οικονομικά συμφέροντα του διδακτικού προσωπικού.
Ως αναρχικοί, δεν πιστεύουμε ότι οι νομικίστικοι αγώνες μπορούν, με οποιονδήποτε ουσιαστικό τρόπο, να επιφέρουν πραγματική συστημική αλλαγή προς μια αντικαπιταλιστική, αντι-αυταρχική κατεύθυνση. Ωστόσο, πιστεύουμε επίσης ακράδαντα ότι οι αναρχικοί πρέπει να συμμετέχουμε ενεργά σε ένα τέτοιο φοιτητικό κίνημα για να διαδώσουμε τις ιδέες μας - ιδέες που είναι ήδη εν μέρει ενσωματωμένες στην πρακτική του κινήματος, δεδομένου ότι οργανώνεται αποκλειστικά μέσω της άμεσης δημοκρατίας και έχει απορρίψει αμέσως οποιαδήποτε εμπλοκή από πολιτικά κόμματα, ΜΚΟ, και όλες τις άλλες πολιτικές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένων των φοιτητικών κοινοβουλίων. Αυτό δηλώθηκε ξεκάθαρα στις δημόσιες ανακοινώσεις των συνελεύσεων στις κατειλημμένες σχολές, όπου οι φοιτητές αποστασιοποιήθηκαν ρητά, όχι μόνο από όλες τις οργανώσεις γενικά, αλλά και από συγκεκριμένες ΜΚΟ που προσπάθησαν άμεσα να υφαρπάξουν τις συνελεύσεις σε ορισμένες σχολές.
Ανεξάρτητα από το πώς θα εξελιχθούν οι τρέχουσες διαμαρτυρίες, έχουν ήδη διαδώσει μαζικά την έννοια της πολιτικής οργάνωσης μέσω αμεσο-δημοκρατικών συνελεύσεων, η οποία είναι θεμελιωδώς μια αναρχική πολιτική πρακτική. Αυτή η ίδια μεθοδολογία μπορεί αύριο να χρησιμοποιηθεί για να αγωνιστούμε για αιτήματα που χτυπούν στον πυρήνα του καπιταλιστικού συστήματος εκμετάλλευσης - ενάντια στις οικονομικές επιθέσεις στην εργατική τάξη και την ικανότητά της να στέλνει τα παιδιά της στο πανεπιστήμιο, ανεξάρτητα από το ποιο πολιτικό κόμμα τυχαίνει να βρίσκεται στην εξουσία.
Πώς έχει εξελιχθεί η αναρχική παρέμβαση στα πανεπιστήμια και τα φοιτητικά κινήματα στη Σερβία με την πάροδο των ετών;
Μετά την κατάληψη της Φιλοσοφικής Σχολής στο Βελιγράδι το 2006, εκδόθηκε το βιβλίο "Η Μάχη για τη Γνώση" ως συλλογική προσπάθεια των συμμετεχόντων στις διαμαρτυρίες. Λίγα χρόνια αργότερα, το 2008, ακολούθησε ένα μαζικό κύμα αμεσο-δημοκρατικών πανεπιστημιακών καταλήψεων στη γειτονική Κροατία. Οι Σέρβοι αναρχικοί, διατηρώντας στενή επαφή με τους Κροάτες συντρόφους τους, μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους από το κίνημα του 2006, οι οποίες στη συνέχεια εφαρμόστηκαν ευρέως στις καταλήψεις της Κροατίας το 2008. Από αυτό το κύμα διαμαρτυριών προέκυψε το βιβλίο "The Occupation Cookbook" (Το Εγχειρίδιο Κατάληψης), ένα είδος οδηγού για το πώς να οργανώσει κανείς μια αμεσο-δημοκρατική φοιτητική κατάληψη, συνελεύσεις, την καθημερινή ζωή εντός των κατειλημμένων σχολών, εναλλακτικά εκπαιδευτικά προγράμματα, διαπραγματεύσεις με τις διοικήσεις των σχολών και, γενικότερα, πώς να μετατρέψει ένα κατειλημμένο πανεπιστήμιο σε εργαστήριο ελευθερίας, όπου εκατοντάδες φοιτητές, για πρώτη φορά, μπορούσαν πραγματικά να αποφασίσουν μόνοι τους για ζητήματα που τους αφορούν ως πολιτικά υποκείμενα σε μια καπιταλιστική κοινωνία.
Ένα πανεπιστήμιο είναι, κατά κάποιον τρόπο, ο χώρος εργασίας ενός φοιτητή, και μια φοιτητική κατάληψη είναι μια μορφή άμεσης δράσης, μια απεργία. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το φοιτητικό κίνημα στη Σερβία χρησιμοποίησε εκτενώς το "The Occupation Cookbook" ως εγχειρίδιο για την οργάνωση πανεπιστημιακών καταλήψεων. Αυτό συνέβη και στο τελευταίο κύμα διαμαρτυριών, όπου το "The Occupation Cookbook" έπαιξε ξανά καθοριστικό ρόλο - αλλά αυτή τη φορά ανάμεσα σε δεκάδες χιλιάδες φοιτητές, σηματοδοτώντας τη μεγαλύτερη εφαρμογή αναρχικών αρχών της άμεσης δημοκρατίας και της άμεσης δράσης μεταξύ φοιτητών στη Σερβία.
Ιστορικά, οι πανεπιστημιακές καταλήψεις του 2006, 2011, και 2014 αποτέλεσαν τους κύριους καταλύτες για τη δημιουργία αριστερών ομάδων και οργανώσεων στη Σερβία. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την δίμηνη κατάληψη της Φιλοσοφικής Σχολής το 2014, η οποία γέννησε μια ολόκληρη γενιά του αντικαπιταλιστικού κινήματος που από τότε έχει ιδρύσει πολυάριθμες οργανώσεις και συλλογικότητες την τελευταία δεκαετία. Πολλοί φοιτητές που συμμετείχαν σε αυτή την κατάληψη έγιναν αργότερα ενεργοί αριστεροί πολιτικοί ακτιβιστές - αναρχικοί και κομμουνιστές - πολλοί από τους οποίους εξακολουθούν να συμμετέχουν σήμερα σε διάφορους κοινωνικούς αγώνες, από τον αντιφασισμό και την αυτοοργάνωση των εργατών μέχρι την καταπολέμηση της μαφίας των εξώσεων και τη συμμετοχή στο περιβαλλοντικό κίνημα στη Σερβία ενάντια στα μίνι υδροηλεκτρικά εργοστάσια και την εξόρυξη λιθίου στη Δυτική Σερβία, ιδιαίτερα ενάντια στην εταιρεία Rio Tinto.
Πιστεύουμε ότι τα επόμενα χρόνια θα δούμε τις συνέπειες αυτής της μαζικής εφαρμογής αναρχικών μεθόδων αγώνα μεταξύ των φοιτητών που συμμετέχουν σήμερα στις καταλήψεις. Είναι αναμφισβήτητο ότι αυτή η ευρεία υιοθέτηση ριζοσπαστικών τακτικών θα αλλάξει μόνιμα τον τρόπο με τον οποίο χιλιάδες φοιτητές αντιλαμβάνονται την πολιτική και την πολιτική οργάνωση. Αυτοί οι φοιτητές έχουν βιώσει από πρώτο χέρι ότι, αντί να βασίζονται σε κόμματα, κοινοβούλια, και άλλες ιεραρχικές, αυταρχικές δομές εξουσίας, είναι απολύτως δυνατόν οι άνθρωποι να αποφασίζουν άμεσα για τις ζωές τους και να συμμετέχουν ενεργά στη συζήτηση, την πρόταση, και τη λήψη αποφάσεων για ζητήματα που αφορούν τις δικές τους ζωές και συμφέροντα.
Μετά από μια τέτοια εμπειρία, γίνεται εξαιρετικά δύσκολο να επιστρέψει κανείς στην καπιταλιστική ψευδαίσθηση ότι η ψήφος σε αστικές εκλογές κάθε λίγα χρόνια ισοδυναμεί με πολιτική συμμετοχή. Πιστεύουμε ότι αυτή η μαζική εμπειρία της αυτοοργάνωσης δημιουργεί ένα εξαιρετικά γόνιμο έδαφος για τη διάδοση ριζοσπαστικών, αντικαπιταλιστικών, αναρχικών ιδεών, που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ανάπτυξη του κινήματος τα επόμενα χρόνια.
Πιστεύετε ότι ο τρόπος που οργανώνονται οι φοιτητικές καταλήψεις ευθυγραμμίζεται με τις αρχές του αναρχοσυνδικαλισμού;
Αν και οι καταλήψεις βασίζονται στο "The Occupation Cookbook" και ακολουθούν θεμελιωδώς τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας, υπάρχουν διάφορες πρακτικές αποκλίσεις. Οι συνελεύσεις δεν λειτουργούν ομοιόμορφα σε όλα τα πανεπιστήμια, καθώς υπάρχουν διαφορές μεταξύ πόλεων και σχολών. Λόγω της κλίμακας του κινήματος, γίνονται επιπλέον προσπάθειες για συντονισμό μεταξύ πόλεων.
Το φοιτητικό κίνημα δεν είναι ιδεολογικά αριστερό - εστιάζει στην αυτοοργάνωση και την άμεση δημοκρατία ως λειτουργικές αρχές, αλλά χωρίς μια ρητή ιδεολογική κατανόηση των ριζών, του νοήματος και των δυνατοτήτων μιας τέτοιας προσέγγισης. Το κίνημα δεν είναι αντικαπιταλιστικό, αλλά ούτε και εμποτισμένο με αντιδραστικές, δεξιές ιδέες.
Ωστόσο, αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι το κίνημα διαμαρτυρίας έχει αντισταθεί στη συνήθη λογική της κυρίαρχης νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, στην οποία τα κόμματα της αντιπολίτευσης και οι οργανώσεις προσπάθησαν ανεπιτυχώς να το εντάξουν. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το κίνημα υπάρχει σε ένα μεγάλο ιδεολογικό κενό, όπου ακροδεξιές και νεοφιλελεύθερες ιδέες δεν μπορούν να διεισδύσουν λόγω του άμεσα δημοκρατικού τρόπου αυτοοργάνωσης. Ταυτόχρονα, οι αντικαπιταλιστικές δυνάμεις δεν μπορούν επίσης να κατευθύνουν ιδεολογικά το κίνημα, λόγω της απουσίας ενός μαζικού αριστερού κινήματος στη Σερβία.
Αυτό που είναι κρίσιμο, ωστόσο, είναι ότι, σε αντίθεση με τους φιλελεύθερους και την ακροδεξιά, οι αριστεροί δεν έχουν προσπαθήσει να εργαλειοποιήσουν το κίνημα ή να παρουσιαστούν ως ηγέτες του. Αντ' αυτού, έχουν συμμετάσχει σε αυτό ως άτομα, σύμφωνα με προοδευτικές πολιτικές αρχές, αγωνιζόμενοι για τα συμφέροντα των φοιτητών και την εκπλήρωση των φοιτητικών αιτημάτων.
Πρόσφατα γεγονότα και κοινωνικές αντιδράσεις
Τους τελευταίους μήνες, η Σερβία βρίσκεται σε αναταραχή. Πώς αντιλαμβάνεστε τις πρόσφατες διαμαρτυρίες και τη γενική κοινωνική αναταραχή;
Το συλλογικό αίσθημα μετά την φρικτή τραγωδία στο Νόβι Σαντ ήταν μια βαθιά αίσθηση αγωνίας, που περικλείεται στο σύνθημα «Όλα πρέπει να σταματήσουν». Ήταν μια απλή, αλλά ισχυρή αντίδραση - μια αναγνώριση ότι συνέβη κάτι τρομερό, ότι βρισκόμαστε στη μέση μιας βαθιάς κοινωνικής κρίσης και ότι η ζωή όπως συνήθως δεν πρέπει να συνεχιστεί. Το ένστικτο πίσω από το «Όλα πρέπει να σταματήσουν» αποκαλύπτει μια ευρεία αναγνώριση ότι το κέρδος δεν πρέπει ποτέ να έχει προτεραιότητα έναντι των ανθρώπινων ζωών. Όλοι το σκέφτονται αυτό· όλοι είναι βαθιά ανήσυχοι.
Υπάρχει τεράστιο μίσος προς την σημερινή κυβέρνηση και βαθιά απογοήτευση από την αντιπολίτευση. Σε απάντηση, οι φοιτητές έχουν αποβάλει όλα τα πολιτικά κόμματα, τους πολιτικούς της αντιπολίτευσης, τις ΜΚΟ και τις δεξιές οργανώσεις από το κίνημα, εξασφαλίζοντας ότι ο αγώνας τους παραμένει ανεξάρτητος από εξωτερική πολιτική χειραγώγηση.
Ποιος ρόλος έπαιξαν οι αναρχικοί στις πρόσφατες κινητοποιήσεις; Υπήρξαν συγκεκριμένες παρεμβάσεις ή μορφές δράσης που υιοθετήσατε;
Οι αναρχικοί είχαν ρόλο στην επιμονή για τήρηση των αρχών της άμεσης δημοκρατίας, στη διατήρηση της ανεξαρτησίας των διαμαρτυριών και στη σύνδεση του φοιτητικού κινήματος με εργάτες και αγρότες. Υπήρξαν επίσης εκκλήσεις για γενική απεργία και μποϊκοτάζ μεγάλων αλυσίδων σούπερ μάρκετ, αλλά αυτά δεν ήταν αποκλειστικά των αναρχικών - μοιράζονταν από πολλούς άλλους αριστερούς καθώς και από ένα τμήμα του φοιτητικού κινήματος που κατανοεί και υποστηρίζει αυτές τις αρχές, ακόμα κι αν δεν αυτοπροσδιορίζονται ρητά ως αναρχικοί ή αντικαπιταλιστές.
Επιπλέον, οι αναρχικοί εντός του φοιτητικού κινήματος τόνισαν σταθερά τη σημασία της αυτοοργάνωσης και της αυτοεκπαίδευσης μέσω διαφόρων δωρεάν και αυτόνομων δραστηριοτήτων εντός των πανεπιστημιακών χώρων - συμπεριλαμβανομένων εκπαιδευτικών συζητήσεων, προβολών ταινιών, debate, και ομάδων ανάγνωσης.
Το ίδιο το γεγονός ότι η άμεση δημοκρατία και η κατάληψη ως μορφή άμεσης δράσης έχουν υιοθετηθεί σε τόσο μαζική κλίμακα εντός του φοιτητικού κινήματος αντιπροσωπεύει μια σημαντική νίκη για τις αναρχικές ιδέες, ακόμα και σε ένα πλαίσιο όπου οι περισσότεροι φοιτητές δεν αυτοπροσδιορίζονται ρητά ως αναρχικοί. Η ίδια η πολιτική διαδικασία, ωστόσο, έχει μια εγγενή ριζοσπαστικοποιητική επίδραση στους συμμετέχοντες, ωθώντας τους να αμφισβητήσουν την εξουσία, να αυτοοργανωθούν και να βιώσουν από πρώτο χέρι ότι οι ιεραρχικές δομές δεν είναι ούτε απαραίτητες ούτε αναπόφευκτες.
Ποιες είναι οι προοπτικές αυτών των κινημάτων, ιδιαίτερα μετά τα πρόσφατα γεγονότα; Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να υπάρξει μια πιο εκτεταμένης κοινωνική αλλαγή, ή καλλιεργούνται ψευδαισθήσεις σε μεγάλο μέρος της σερβικής κοινωνίας;
Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση για να απαντηθεί, επειδή είναι σχεδόν αδύνατο να εκτιμηθεί το πλήρες εύρος του κινήματος, ενώ εξακολουθεί να εκτυλίσσεται ενεργά. Η κατάσταση αλλάζει συνεχώς, νέες αποφάσεις λαμβάνονται καθημερινά στις συνελεύσεις και η κυβέρνηση προσπαθεί συνεχώς να χειραγωγήσει τις πληροφορίες και να στρέψει τμήματα του κοινού εναντίον των φοιτητών. Μόνο όταν τα αιτήματα ικανοποιηθούν πλήρως, σύμφωνα με τις ίδιες τις εκτιμήσεις των φοιτητών εντός των συνελεύσεων, θα μπορέσουμε να αξιολογήσουμε το βαθμό στον οποίο το φοιτητικό κίνημα έχει επιφέρει διαρκή κοινωνική αλλαγή.
Αυτή τη στιγμή, βλέπουμε τη δυνατότητα για κάποια μορφή κοινωνικής αλλαγής, αλλά δεν πιστεύουμε ότι υπάρχει πραγματικό δυναμικό για μια συστημική μεταμόρφωση που θα αντικαταστήσει τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό με μια ισότιμη κοινωνική τάξη πραγμάτων. Εφόσον το φοιτητικό κίνημα δεν είναι ένα ταξικό κίνημα της εργατικής τάξης και δεν έχει αναπτύξει μια σαφή διατύπωση της ταξικής πάλης ή της αντικαπιταλιστικής πολιτικής, δεν υπάρχει ρεαλιστική δυνατότητα για μια θεμελιώδη μεταμόρφωση του κοινωνικού συστήματος.
Ωστόσο, θέλουμε να τονίσουμε ότι ποτέ δεν περιμέναμε το φοιτητικό κίνημα να οδηγήσει σε μια αντικαπιταλιστική επανάσταση. Αυτό που περιμένουμε, και που ήδη συμβαίνει σε κάποιο βαθμό, είναι η ριζοσπαστικοποίηση των φοιτητών και η εμφάνιση μιας νέας γενιάς πολιτικών δρώντων - μιας γενιάς που, μέσω της άμεσης εμπειρίας της στον αγώνα, μπορεί να εξελιχθεί σε αντικαπιταλιστές με πρακτική γνώση των αναρχικών μεθόδων πολιτικής αντίστασης.
Το ευρύτερο ταξικό κίνημα στη Σερβία
Ποια είναι η τρέχουσα κατάσταση του ταξικού κινήματος στη Σερβία; Υπάρχουν δίκτυα αντίστασης από εργατικά συνδικάτα ή αυτόνομες συλλογικότητες;
Το ταξικό κίνημα στη Σερβία βρίσκεται σε εξαιρετικά χαμηλό επίπεδο και γενικά περιορίζεται σε έναν μικρό αριθμό αναρχικών, κομμουνιστικών και ευρύτερα αριστερών ομάδων που ασχολούνται με διάφορες πτυχές της ταξικής πάλης. Δεν υπάρχει ριζοσπαστική αντικαπιταλιστική οργάνωση με τη μορφή αυτόνομων χώρων, καταλήψεων ή αυτοοργανωμένων κέντρων.
Ωστόσο, στο πλαίσιο των συνεχιζόμενων διαμαρτυριών, μια αυτοοργανωμένη ομάδα φοιτητών κατέλαβε πρόσφατα το Φοιτητικό Πολιτιστικό Κέντρο (SKC) στο Βελιγράδι. Επί δεκαετίες, το SKC δεν είχε πραγματική σύνδεση με τους φοιτητές, λειτουργώντας αντ' αυτού ως πλατφόρμα ξεπλύματος χρήματος για διάφορους καπιταλιστές μέσω της διοργάνωσης ιδιωτικών μουσικών εκδηλώσεων και της ενοικίασης χώρων σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ένα βράδυ, οι φοιτητές ανέλαβαν τον έλεγχο του κτιρίου και, σε μια συνέλευση, ψήφισαν να το καταλάβουν με το αίτημα να επιστραφεί ο έλεγχος του SKC στους φοιτητές και οι φοιτητές να έχουν πραγματικό λόγο στο πρόγραμμα του ιδρύματος.
Η έννοια της κατάληψης και της διεκδίκησης χώρων αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της αναρχικής ιδεολογίας, και η επέκταση του φοιτητικού αγώνα πέρα από τα πανεπιστήμια σε καταλήψεις άλλων ιδρυμάτων, όπως το SKC αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό βήμα στη ριζοσπαστικοποίηση ενός τμήματος των φοιτητών.
Οι αναρχικοί από διάφορες συλλογικότητες συμμετέχουν ενεργά σε κοινωνικούς αγώνες και, στο μέτρο των δυνατοτήτων τους, υποστηρίζουν την αυτοοργάνωση διαφορετικών τομέων του εργατικού κινήματος. Προς το παρόν, ακούγονται εκκλήσεις για εργατικές συνελεύσεις και απεργίες σε όλη τη Σερβία. Ενώ τα περισσότερα εργατικά συνδικάτα βρίσκονται υπό τον έλεγχο του κυβερνώντος κόμματος, υπάρχουν σημάδια αναδυόμενης εσωτερικής αντίστασης, με μέλη των συνδικάτων να αποστασιοποιούνται από την επίσημη ηγεσία των συνδικάτων, οδηγώντας σε διασπάσεις των συνδικάτων και στη δημιουργία νέων ανεξάρτητων εργατικών συνδικάτων.
Όπως πάντα στην ιστορία, τα μεγάλα συνδικάτα παίζουν τον ρόλο του καπιταλιστικού Δούρειου Ίππου, με καθήκον να κατευνάσουν τη δυσαρέσκεια των εργατών αντί να αγωνιστούν για τα συμφέροντά τους.
Βλέπετε δυνατότητα σύγκλισης μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών αγώνων (φοιτητικών, εργατικών, αντιφασιστικών, οικολογικών) στη Σερβία, και με ποια αιτήματα;
Εδώ και κάποιο καιρό, πραγματοποιούνται περιβαλλοντικές διαμαρτυρίες ενάντια στην εταιρεία Rio Tinto, η οποία έχει επιμείνει να ξεκινήσει την εξόρυξη λιθίου στη Δυτική Σερβία, ένα σχέδιο που θα οδηγούσε σε οικοκτονία και την καταστροφή του περιβάλλοντος για εκατομμύρια ανθρώπους. Πριν από λίγα χρόνια, μαζικές διαμαρτυρίες με μεγάλης κλίμακας αποκλεισμούς δρόμων ανάγκασαν την κυβέρνηση να σταματήσει επίσημα το σχέδιο της Rio Tinto. Ωστόσο, αργότερα έγινε φανερό ότι η εξόρυξη λιθίου αναβλήθηκε μόνο, καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση - κυρίως η Γερμανία - πιέζει την σερβική κυβέρνηση να επαναλάβει το σχέδιο επειδή «χρειάζονται αυτό το λίθιο».
Όσον αφορά τη σύγκλιση μεταξύ του φοιτητικού κινήματος και άλλων κοινωνικών αγώνων, υπάρχει μια επικάλυψη μεταξύ ανθρώπων που έχουν συμμετάσχει σε φοιτητικές διαμαρτυρίες και αργότερα ενεπλάκησαν σε: διαμαρτυρίες ενάντια στα μίνι υδροηλεκτρικά εργοστάσια· αποκλεισμούς δρόμων κατά της Rio Tinto· εργατικούς αγώνες· αντιφασιστική οργάνωση· αντίσταση ενάντια στη μαφία των εξώσεων· αντιμιλιταριστικές δράσεις· αλληλεγγύη με τον παλαιστινιακό λαό και τον αγώνα κατά της γενοκτονίας στην Παλαιστίνη.
Αυτή η επικάλυψη υποδηλώνει ότι ένα τμήμα του τρέχοντος φοιτητικού κινήματος πιθανότατα θα συνεχίσει τη συμμετοχή του σε διάφορους κοινωνικούς αγώνες στο μέλλον, ειδικά αν οι άμεσα δημοκρατικές συνελεύσεις παραμείνουν ενεργές στους πανεπιστημιακούς χώρους ακόμα και μετά το τέλος των καταλήψεων.
Ένας από τους πιο κρίσιμους στόχους του κινήματος θα πρέπει να είναι η καθιέρωση των συνελεύσεων ως μόνιμο όργανο φοιτητικής αυτοοργάνωσης και λήψης αποφάσεων μετά από αυτό το κύμα διαμαρτυριών.
Περιφερειακές και διεθνείς συνδέσεις
Ποια είναι η σημασία της διεθνούς αλληλεγγύης για το κίνημα στη Σερβία; Υπάρχουν ήδη συνδέσεις με συντρόφους από άλλες χώρες;
Πιστεύουμε ότι τα αντικαπιταλιστικά κινήματα δεν είναι επαρκώς συνδεδεμένα σε διεθνές επίπεδο. Ωστόσο, στο πλαίσιο του φοιτητικού κινήματος, φοιτητές από την Κροατία, το Μαυροβούνιο, τη Σλοβενία και άλλες χώρες έχουν ήδη δημόσια επιδείξει αλληλεγγύη και εξέφρασαν την υποστήριξή τους για τις φοιτητικές καταλήψεις στη Σερβία.
Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης, ιδιαίτερα σε μια περίοδο συντηρητικοποίησης των ανθρώπων και αυταρχικοποίησης των κρατών;
Ζούμε σε βαθιά αβέβαιους καιρούς, όπου παρατηρούμε μια μαζική στροφή προς τα δεξιά σε παγκόσμιο επίπεδο καθημερινά.
Όταν ο φιλελευθερισμός σαπίζει, μυρίζει φασισμό.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Interview with Three Generations of Anarchists in Serbia on the Student Movement in the 21st Century and the Ongoing University Occupations
The present interview was conducted within the framework of internationalist solidarity between struggling peoples, between Initiative of Anarcist Students of Athens and the anarcho-syndicalist organization Class Solidarity, as an effort to connect and exchange experiences from the struggles against state and capitalist violence. Specifically, it focuses on the state crime in Novi Sad, seeking convergences and comparisons that can shed light on the common roots of repression, the devaluation of human life, and the plundering of social goods. The aim of this discussion is to highlight how the student movement in the Greek context can and must organize itself to become a catalytic factor in a radical, sustained struggle against the state and capitalism. In Serbia, the student movement has evolved through decades of struggles, occupations, and self-organization, shaping a radical framework of resistance against educational reforms, the privatization of knowledge, and repression. From the first university occupations in 2006 to the current wave of protests that has paralyzed the country’s higher education system, anarchist students and activists from different generations have played a decisive role in organizing and advancing these mobilizations. In the interview that follows, three generations of anarchists in Serbia share their experiences from the student struggles, analyze the tactics and prospects of direct-democratic self-organization, and emphasize the importance of collective action in shaping an anti-capitalist and anti-authoritarian movement within universities We thank our comrades for their contribution to the theoretical work of the movement, their collaboration, and the exchange of experiences. We hope this interview will serve as a starting point for further connection and cooperation in the struggles to come.
Introduction of the organization and its activities
Can you introduce your collective? What are your main goals, and how do you organize your activities? In what ways do you connect with social movements in Serbia?
We have gathered as a group of anarchists representing three generations of participants in the student movement in Serbia - from the first university occupations in 2006 to today's massive, directly democratic, self-organized student movement that has kept the entire higher education system in the country under blockade for the past three months. Among us are members of the Class Solidarity collective, as well as anarchists who are students actively participating in the current blockades but are not part of any formal or organized anarchist group. We have agreed to collectively answer your questions to provide our comrades in Greece with a comprehensive picture of the history and current state of the student movement from the perspective of anarchists who have actively participated - and continue to participate - in these social struggles.
Participation in student and social struggles
Your group includes comrades who have participated in student struggles since 2006. What were the main demands of these mobilizations? What differences and similarities do you see between the student movements of 2006, 2009, 2011, 2014, and the current struggles of 2024?
All occupations before the latest wave of protests, which began in late November 2024, starting with the first occupation of the Faculty of Philosophy in Belgrade in 2006, were a response to the so-called Bologna reform and the privatization of education. These occupations had social demands directly related to the conditions of studying and the socio-economic position of students. Demands were often focused on reducing tuition fees and student expenses, as well as preventing institutional attacks on students by the state apparatus, the Ministry of Education, or, more frequently, faculty administrations, which constantly attempted to introduce new rules and costs. Some of the dominant slogans at protests and occupations from 2006 to 2015 included "Knowledge is not a commodity," "We study – they profit," and "For free education." Students also emphasized their commitment to directly democratic decision-making through mass assemblies, using slogans and banners such as "Everyone to the assemblies, everyone to the protests, everyone to the occupations."
The directly democratic student movement in the country was born in 2006 when the first assemblies were organized at the Faculty of Philosophy in Belgrade, and when, for the first time, a higher education institution in Serbia was occupied by self-organized students in the 21st century. In the following years, occupations spread across many faculties in Belgrade, including the Faculty of Architecture, the Academy of Fine Arts, the Faculty of Philology, the School of Electrical Engineering, the Faculty of Law, the Faculty of Political Sciences, as well as the Faculty of Philosophy two more times in 2011 and 2014. It is important to emphasize that the Faculty of Philosophy in Belgrade had, since the early 2000s, been a central breeding ground for anti-capitalist, anarchist, and communist ideas and was a significant launching point for the modern leftist movement in Serbia. This movement later gave rise to various anarchist and communist groups and organizations that remain active to this day, with many of their members, sympathizers, and allies actively participating in or supporting the current student movement.
This year, the demands are primarily related to the tragedy in Novi Sad, in which 15 people lost their lives. A massive concrete canopy at the newly renovated railway station collapsed due to improper renovation and excessive structural load. The first faculty occupation of the 2024/2025 protest wave began after members and officials of the ruling Serbian Progressive Party (SNS) physically attacked students from the Faculty of Dramatic Arts in Belgrade during a road blockade held in memory of the victims of the Novi Sad tragedy. In response, students occupied their faculty, demanding that the attackers be identified and arrested. Within days, the occupations spread like wildfire across all universities in Serbia, and today, over 60 faculties remain occupied. What all these occupations have in common is that they are organized through mass, directly democratic student assemblies, just like the occupations of previous years.
The demands of the current protest wave are largely not socio-economic, except for the demand to increase the higher education budget by 20%. Fulfilling this demand would result in a 50% reduction in university tuition fees across Serbia, opening the possibility for a new demand for free education to be raised in future student protests. The government has already claimed to have met this 50% reduction, as it was officially adopted in a government session, but students argue that it is not fully realized until amendments to the Law on Higher Education are enacted, ensuring that this budget increase becomes a permanent part of state education policy and preventing any future reversals.
Other demands include the arrest and prosecution of all individuals who physically assaulted students, as well as the publication of all documentation related to the renovation of the Novi Sad railway station, in order to determine who is responsible for the catastrophic reconstruction that led to the deaths of 15 people. It is also crucial to highlight that, in this latest wave of student self-organization, professors have overwhelmingly sided with the students and support the occupations - something that has never happened before, as previous socio-economic student demands directly opposed the financial interests of teaching staff.
As anarchists, we do not believe that legalistic struggles can, in any meaningful way, bring about a real systemic change in an anti-capitalist, anti-authoritarian direction. However, we also firmly believe that anarchists must actively participate in such a student movement to spread our ideas - ideas that are already partially embedded in the movement’s practice, given that it is organized exclusively through direct democracy and has immediately rejected any involvement from political parties, NGOs, and all other political organizations, including student parliaments. This was clearly stated in the public announcements of the assemblies at occupied faculties, where students explicitly distanced themselves not only from all organizations in general but also from specific NGOs that directly attempted to hijack assemblies at some of the faculties.
Regardless of how these current protests unfold, they have already massively spread the concept of political organization through direct democratic assemblies, which is fundamentally an anarchist political practice. This same methodology can tomorrow be used to fight for demands that strike at the very core of the capitalist system of exploitation - against the economic assaults on the working class and its ability to send its children to university, no matter which political party happens to be in power.
How has anarchist intervention within universities and student movements in Serbia evolved over the years?
After the occupation of the Faculty of Philosophy in Belgrade in 2006, the book The Struggle for Knowledge was published as a collective effort by protest participants. A few years later, in 2008, a massive wave of directly democratic university occupations followed in neighboring Croatia. Serbian anarchists, maintaining close contact with their Croatian comrades, shared their experiences from the 2006 movement, which were then widely implemented in Croatia's 2008 occupations. From this wave of protests emerged the book The Occupation Cookbook, a kind of manual on how to organize a directly democratic student occupation, assemblies, daily life within occupied faculties, alternative educational programs, negotiations with faculty administrations, and, more broadly, how to transform an occupied university into a laboratory of freedom, where hundreds of students, for the first time, could truly decide for themselves on issues that concern them as political subjects in a capitalist society.
A university is, in a way, the workplace of a student, and a student occupation is a form of direct action, a strike. In the years that followed, the student movement in Serbia extensively used The Occupation Cookbook as a handbook for organizing university occupations. This has also been the case in the latest wave of protests, where The Occupation Cookbook once again played a crucial role—but this time among tens of thousands of students, marking the largest-ever implementation of anarchist principles of direct democracy and direct action among students in Serbia.
Historically, the 2006, 2011, and 2014 university occupations served as the primary catalysts for the creation of leftist groups and organizations in Serbia. This is particularly true for the two-month-long occupation of the Faculty of Philosophy in 2014, which gave rise to an entire generation of the anti-capitalist movement that has since established numerous organizations and collectives over the past decade. Many students who participated in that occupation later became active leftist political activists - anarchists and communists - many of whom are still engaged today in various social struggles, from anti-fascism and workers' self-organization to fighting against the evictions mafia and actively participating in the environmental movement in Serbia against mini hydroelectric plants and lithium mining in Western Serbia, particularly against Rio Tinto corporation.
We believe that in the coming years, we will witness the consequences of this massive implementation of anarchist methods of struggle among the students currently engaged in occupations. It is undeniable that this widespread adoption of radical tactics will permanently alter the way thousands of students understand politics and political organization. These students have experienced firsthand that instead of relying on parties, parliaments, and other hierarchical, authoritarian structures of power, it is entirely possible for people to directly decide on their lives and actively participate in discussing, proposing, and making decisions about matters that concern their own lives and interests.
After such an experience, it becomes incredibly difficult to return to the capitalist illusion in which voting in bourgeois elections every few years is equated with political participation. We believe that this mass experience of self-organization creates an exceptionally fertile ground for the spread of radical, anti-capitalist, anarchist ideas, which could contribute to the growth of the movement in the coming years.
Do you believe that the way student occupations are organized aligns with the principles of anarcho-syndicalism?
Although the occupations are organized based on The Occupation Cookbook and fundamentally follow the principles of direct democracy, there are various practical deviations. Assemblies do not function uniformly across all universities, as there are differences between cities and faculties. Due to the scale of the movement, additional efforts are being made to coordinate between cities.
The student movement is not ideologically leftist - it is focused on self-organization and direct democracy as operational principles, but without an explicit ideological understanding of the roots, meaning, and potential of such an approach. The movement is not anti-capitalist, but it is also not infused with reactionary, right-wing ideas.
However, what is particularly interesting is that the protest movement has resisted the usual logic of the ruling neoliberal ideology, into which opposition parties and organizations have unsuccessfully tried to co-opt it. One could say that the movement exists in a large ideological vacuum, where extreme right-wing and neoliberal ideas cannot penetrate due to the directly democratic mode of self-organization. At the same time, anti-capitalist forces are also unable to ideologically channel the movement, due to the absence of a mass leftist movement in Serbia.
What is crucial, however, is that unlike liberals and the far right, leftists have not attempted to instrumentalize the movement or present themselves as its leaders. Instead, they have participated in it as individuals, in line with progressive political principles, fighting for student interests and the fulfillment of student demands.
Recent events and social reactions
In recent months, Serbia has been in turmoil. How do you perceive the recent protests and the general social unrest?
The collective sentiment following the horrific tragedy in Novi Sad was a profound sense of distress, encapsulated in the slogan "Everything must stop." It was a simple yet powerful reaction - an acknowledgment that something terrible had happened, that we are in the midst of a deep social crisis, and that life as usual should not continue. The instinct behind "Everything must stop" reveals a widespread recognition that profit should never take precedence over human lives. Everyone is thinking about this; everyone is deeply concerned.
There is immense hatred toward the ruling government and deep disappointment in the opposition. In response, students have expelled all political parties, opposition politicians, NGOs, and right-wing organizations from the movement, ensuring that their struggle remains independent of external political manipulation.
What role did anarchists play in the recent mobilizations? Were there specific interventions or forms of action you adopted?
Anarchists had a role in insisting on adherence to direct democratic principles, maintaining the independence of the protests, and connecting the student movement with workers and farmers. Calls for a general strike and the boycott of major supermarket chains were also present, but these were not exclusive to anarchists - they were shared by many other leftists as well as a segment of the student movement that understands and supports these principles, even if they do not explicitly identify as anarchists or anti-capitalists.
Furthermore, anarchists within the student movement have consistently emphasized the importance of self-organization and self-education through various free and autonomous activities within university spaces - including educational discussions, film screenings, debates, and reading groups.
The very fact that direct democracy and occupation as a form of direct action have been adopted on such a massive scale within the student movement represents a significant victory for anarchist ideas, even in a context where most students do not explicitly identify as anarchists. The political process itself, however, has an inherent radicalizing effect on the participants, pushing them to challenge authority, self-organize, and experience first-hand that hierarchical structures are neither necessary nor inevitable.
What are the prospects of these movements, especially after the recent events? Do you believe that there could be a more widespread social change, or are illusions being cultivated in a large part of Serbian society?
This is a difficult question to answer because it is nearly impossible to assess the full scope of the movement while it is still actively unfolding. The situation is constantly shifting, new decisions are made daily in the assemblies, and the government is continuously trying to manipulate information and turn sections of the public against the students. Only once the demands are fully met, in accordance with the students' own assessments within the assemblies, will we be able to evaluate the extent to which the student movement has brought about lasting social change. At this moment, we see the potential for some form of social change, but we do not believe there is a real potential for a systemic transformation that would replace neoliberal capitalism with an egalitarian social order. Since the student movement is not a class-based movement of the working class and has not developed a clear articulation of class struggle or anti-capitalist politics, there is no realistic possibility for a fundamental transformation of the social system. However, we want to emphasize that we never expected the student movement to lead an anti-capitalist revolution. What we do expect, and what is already happening to some extent, is the radicalization of students and the emergence of a new generation of political actors - a generation that, through its direct experience in struggle, may evolve into anti-capitalists with practical knowledge of anarchist methods of political resistance.
The broader class movement in Serbia
What is the current state of the class movement in Serbia? Are there networks of resistance from labor unions or autonomous collectives?
The class movement in Serbia is at an extremely low level and is generally limited to a small number of anarchist, communist, and broadly leftist groups engaged in various aspects of class struggle. There is no radical anti-capitalist organizing in the form of autonomous spaces, squats, or self-organized centers. However, within the ongoing protests, a self-organized group of students recently occupied the Student Cultural Center (SKC) in Belgrade. For decades, SKC had no real connection to students, serving instead as a money-laundering platform for various capitalists through the organization of private music events and space rentals to private businesses. One evening, students took control of the building, and in an assembly, they voted to occupy it with the demand that control over SKC be returned to students and that students should have a real say in the institution's programming. The concept of occupying and reclaiming spaces is an integral part of anarchist ideology, and the expansion of the student struggle beyond universities to occupations of other institutions like SKC represents a significant step in the radicalization of a segment of students. Anarchists from various collectives actively participate in social struggles and, to the best of their abilities, support the self-organization of different sectors of the workers’ movement. Currently, calls for workers' assemblies and strikes can be heard across Serbia. While most labor unions are under the control of the ruling party, there are emerging signs of internal resistance, with union members distancing themselves from official union leadership, leading to union splits and the formation of new independent workers’ unions. As always in history, large unions play the role of a capitalist Trojan horse, tasked with pacifying workers' dissatisfaction rather than fighting for their interests.
Do you see potential for convergence among different social struggles (student, labor, antifascist, ecological) in Serbia, and with what demands?
For some time now, environmental protests have been taking place against the corporation Rio Tinto, which has persistently tried to start lithium mining in Western Serbia, a project that would lead to ecocide and the destruction of the environment for millions of people. A few years ago, mass protests with large-scale road blockades successfully forced the government to officially halt the Rio Tinto project. However, it later became evident that lithium mining was only postponed, as the European Union - primarily Germany- has been pressuring the Serbian government to resume the project because they "need that lithium." In terms of convergence between the student movement and other social struggles, there is an overlap among people who have participated in student protests and later engaged in: protests against mini-hydroelectric plants; anti-Rio Tinto road blockades; workers’ struggles; antifascist organizing; resistance against eviction mafia; anti-militarist actions; solidarity with the Palestinian people, and the fight against genocide in Palestine. This overlap suggests that a segment of the current student movement will likely continue their engagement in various social struggles in the future, especially if directly democratic assemblies remain active on university campuses even after the occupations end. One of the most crucial goals of the movement should be to establish assemblies as a permanent organ of student self-organization and decision-making after this protest wave.
Regional and international connections
What is the significance of international solidarity for the movement in Serbia? Are there already connections with comrades from other countries?
We believe that anti-capitalist movements are not sufficiently connected on an international level. However, in the context of the student movement, students from Croatia, Montenegro, Slovenia, and other countries have already publicly demonstrated solidarity and expressed their support for student occupations in Serbia.
How do you perceive the concept of social justice, especially in a period of the conservatization of the people and the authoritarianization of states?
We are living in deeply uncertain times, where we witness a massive rightward shift across the globe on a daily basis.
When liberalism rots, it stinks of fascism.